Ο παγανισμός της χριστιανικής παράδοσης

Γιούντιτ Βέστερβελντ, Writing back to history [Ξαναγράφοντας την ιστορία], 2016, μονοκάναλο HD βίντεο, έγχρωμο, στερεοφωνικός ήχος, 6΄:56΄΄

ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

Στο διήγημα του Παπαδιαμάντη Στην Αγι-Αναστασά (1892) οι βοσκοί εορτάζουν την Ανάσταση στην εκκλησία της Παναγίας Δομάν. Γιατί η Αγι-Αναστασά δεν έχει εκκλησία. Είναι μόνο ένας τοίχος, σε αρχαίο ερείπιο, αλλά κυρίως είναι η λαϊκή φαντασία, που πιστεύει ότι ο τοίχος ήταν το ιερό βήμα παλιάς εκκλησίας. Το ίδιο αμφίβολο είναι και το όνομα. Είναι η Φαρμακολύτρια αγία Αναστασία ή η Ρωμαία; Μετέωρη η απάντηση, μέχρι το τέλος. Το μόνο σίγουρο είναι ο ναός, αφιερωμένος σε κάποια αρχαία θεά, την Περσεφόνη ή την Εκάτη.

Η Αγία Αναστασία, ωστόσο, έχει σταθεί μοιραία στη ζωή και στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Επανέρχεται ως θέμα στο διήγημα Η Φαρμακολύτρια (1900), διήγημα με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, καθώς μας αποκαλύπτει τον μοναδικό έρωτα της ζωής του για μια ξαδέλφη του, τουλάχιστον από όσα γνωρίζουμε να αποκάλυψε, αργότερα, στον Μιλτιάδη Μαλακάση. Στο ίδιο, επίσης, διήγημα (Η Φαρμακολύτρια) μπορούμε να θεωρήσουμε ότι περιέχονται επιπλέον στοιχεία για Στην Αγι-Αναστασά και κυρίως ότι ο Παπαδιαμάντης φαίνεται να είναι ένας από τους ήρωες του διηγήματος, να είναι ο υιός του ιερέα και συλλειτουργός που ψάλλει τον κανόνα (σ. 85) στην Παναγία Δομάν. Παρατηρούμε, ωστόσο, ότι κάτω από τα χριστιανικά ονόματα του τίτλου (Αγια-Αναστασά, Φαρμακολύτρια) εκτυλίσσονται ιστορίες ανθρώπων που πιστεύουν και τελούν μαγείες, απευθυνόμενες σε αγίες (Η Φαρμακολύτρια), ή ιστορίες που στόχο έχουν αφενός να δείξουν την εγκόλπωση της ειδωλολατρικής αρχαιότητας από τον χριστιανισμό και αφετέρου την δράση του φυσικού ανθρώπου (Στην Αγι-Αναστασά).

Ειδικά στο διήγημα Στην Αγι-Αναστασά, η ανάγνωση του τίτλου φαίνεται να είναι πιο κοντά στην Ανάσταση του χριστιανικού Πάσχα και μάλιστα ηδονικά εορταζομένου, με το πανηγύρι των βοσκών γύρω από μοσχοβολιστά κοκορέτσια και την ευφρόσυνη φλάσκα, κλώζουσα και φυσώσα ακαταλήπτους ήχους ένδοθεν, που την ευλογεί ο παπα-Αγγελής και μεταβιβάζεται από στόμα σε στόμα και ηδελφώνη όσους την γεύονται. Το διήγημα, τελικά, είναι ένας ύμνος του φυσικού ανθρώπου στις ομορφιές της φύσης, στο βλέμμα των ανθρώπων της, στις μοναδικές τους ικανότητες, στην επαναστατική τους παράδοση και στην αξία που δίνουν στην απόλαυση της ζωής. Ανεπανάληπτη μένει στην ελληνική πεζογραφία η περιγραφή της φύσης, κατά τη νύχτα και το πρωί, που μαρτυρεί το βαθύ βίωμα του φυσικού ανθρώπου με το βλέμμα μαγεμένο και την ακοή ευαίσθητη να παρακολουθεί το μινύρισμα της εαρινής μικρής αηδόνας. Στο ΄Ονειρο στο κύμα (1900) ο Παπαδιαμάντης ομολογεί πως έβοσκα τα αίγας της Μονής του Ευαγγελισμού εις τα όρη τα παραθαλάσσια (σ. 342), ασχολία που δεν ήταν άσχετη με το χάρισμα της ευαισθησίας να ακούει τις σβησμένες φωνές της νύχτας και τις επιβλητικές φωνές του πρωινού, να μπορεί να διακρίνει τον θρήνο του γκιώνη και το μινύρισμα του αηδονιού. Σε αυτή τη συνάφεια, δεν μας παραξενεύει που ήθελε τον τίτλο «Θαλασσινά ειδύλλια», με επιλογή διηγημάτων του, για το μοναδικό βιβλίο που σχεδίαζε να εκδώσει.

Στον Παπαδιαμάντη η φύση είναι η διέγερση των αισθήσεων, πρώτα. Γενικότερα, είναι η πολύτιμη προϋπόθεση της σωματικής και ψυχικής ευεξίας. Οι αιπόλοι του Παπαδιαμάντη, βαίνοντες διά κακοτοπιάς εφ’ ής δεν αντείχον άλλοι πόδες παρά τους ιδικούς των, ελαφρά πατούντες με τα τσαρούχια τα περιβάλλοντα τους ευκινήτους πόδας των, μόνοι αυτοί έχουν αναπτύξει ικανότητες που τους ξεχωρίζουν από τους άλλους ανθρώπους. Μάλιστα αυτή η ιδιότητα, σε μια περίπτωση, στον Φτωχό άγιο, αποδείχνεται σωτήρια, αφού ο βοσκός προσπερνάει τους πειρατές ακολουθώντας το μονοπάτι κι όχι τον κύριο δρόμο. Αλλά σε αυτούς και στους ναύτες, κατά παράδοση, υπάρχουν τα τεκμήρια ευψυχίας, όπως το δείχνει η ιστορία της αγωνιστικής διεκδίκησης και της απελευθέρωσης από την αυταρχική εξουσία του Τούρκου. Ανάμεσα στους πανηγυριστές βρίσκεται ναυτικός που γνώρισε τον Βλαχάβα, τον Σταθά και το Νικοτσάρα, τον ηρωικόν θάνατον του οποίου και μάς αφηγείται, δημιουργώντας ένα διήγημα με πολλές παραθέσεις. Γιατί Στην Αγι-Αναστασά αλλιώς ξεκινάει κι αλλιώς τελειώνει. Με διαφορετική ιστορία. Η πρώτη ιστορία, με την οποία ξεκινάει το διήγημα, εγκαταλείπεται, δεν έχει συνέχεια. Καλό θα ήταν να ξαναδούμε τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη από την άποψη της δομής τους, γιατί η παλιά άποψη πως τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη δεν έχουν σχέδιο μπορεί να μάς δίνουν απαντήσεις σε διαφορετικό ερευνητικό ορίζοντα.

Στην Αγι-Αναστασά νομίζεις πως το κύριο θέμα είναι η προβολή του πολιτισμού της απόλαυσης, αυτής που φιλιώνει τον κόσμο με εκλεκτό κρασί, που κάνει να ξεχνιούνται οι μικροανταγωνισμοί, που επουλώνει το πληγωμένο φιλότιμο. Ο Παπαδιαμάντης επιμένει στον φυσικό άνθρωπο και τις ζωτικές αξίες του δικού του πολιτισμού.