Ανάμεσα στην Τάξη και το Χάος

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

ΙΒΑΝ ΤΟΥΡΓΚΕΝΙΕΦ, Δυο αφηγήσεις μυστηρίου, μετάφραση Βιργινία Γαλανοπούλου, εκδόσεις Διαλέγεσθαι, σελ. 109

Φέτος συμπληρώνονται τα 200 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου ρώσου κλασικού συγγραφέα, Ιβάν Τουργκένιεφ, συνομήλικου, φίλου και συναδέλφου πολλών τιτάνων όχι μόνο της ρωσικής, αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Στα μέσα του 19^ου αιώνα η Ευρώπη υποκλινόταν μπροστά σε έναν μεγάλο ρώσο διανοούμενο και λογοτέχνη, τον Ιβάν Τουργκένιεφ, που η φήμη του ήταν ισάξια στη Ρωσία και στο εξωτερικό. Εκείνος ήταν ο πρώτος εκπρόσωπος του πνευματικού ρωσικού κόσμου, ο  δίαυλος μέσα από το οποίο οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν πολλούς ρώσους κλασικούς (συχνά σε δική του μετάφραση).

Στη Γαλλία ο Τουργκένιεφ ήταν μέλος μιας παρέας, όπου ανήκαν ο Μεριμέ, ο Ντοντέ, ο Φλομπέρ, στην Αγγλία φίλοι και συνομιλητές του ήταν ο Τζέιμς Τόμσον και ο Τόμας Καρλάιλ, στη Ρωσία ο Μπελίνσκι, ο Νεκράσοφ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι και σχεδόν όλο το άνθος της ρωσικής πνευματικής ζωής της εποχής: ο καθένας με τη δική του, είτε επικριτική, είτε επαινετική διάθεση απέναντί του.

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να πούμε, ότι η Ευρώπη αποδεχόταν με θαυμασμό κάθε έργο που έβγαινε από την πέννα του, σε αντίθεση με τη Ρωσία, που ήταν πάντα έτοιμη να τον κριτικάρει, παρόλο που δεν αμφέβαλλε ποτέ για το μέγεθος και το εύρος του συγγραφικού του ταλέντου. Πιθανόν, αυτό εξηγεί κατά κάποιον τρόπο, ότι η πρώτη από τις αφηγήσεις μυστηρίου του τόμου, η Παράξενη ιστορία, πρωτοδημοσιεύθηκε στη Γερμανία, μεταφρασμένη στα γερμανικά, και σε ένα από τα γράμματά του στη Ρωσία ο Τουργκένιεφ σημειώνει: «Πρέπει να σας πω, ότι στα μάτια των Γερμανών είμαι Μέγας Συγγραφέας, και όσο με παινεύουν εδώ, τόσο βρίζουν στη Ρωσία».

Σε αντίθεση με τον Ναμπόκοφ και τον Μπρόντσκι, ο Τουργκένιεφ, που κατείχε άριστα και τις τρεις βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες –αγγλικά, γερμανικά και γαλλικά και, όπως ήδη είπαμε, μετέφραζε σ’ αυτές ρώσους συγγραφείς και ποιητές, και παρόλο που έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του και πέθανε στο εξωτερικό, ποτέ δεν καταδεχόταν να γράψει τα έργα του σε κάποια άλλα γλώσσα εκτός από τα ρωσικά:

«Πώς θα μπορούσατε να φανταστείτε, ότι θα γράψω το διήγημά μου σε κάποια άλλη γλώσσα εκτός από τη δική μου, τη ρωσική;» έγραφε ο συγγραφέας στον γερμανό εκδότη του περιοδικού «Der Salon für Literatur, Kunst und Gesellschaf», ζητώντας να μεταφραστεί η Παράξενη ιστορία από τα ρωσικά στα γερμανικά. Όταν το διήγημα μεταφράστηκε, ο Τουργκένιεφ πήρε και διόρθωσε τη μετάφραση, για να διατηρήσει τη γλώσσα ζωντανή και να βρει σωστές λέξεις και εκράσεις, ώστε να δώσει ακριβή διατύπωση φαινομένων και γεγονότων της ρωσικής πραγματικότητας, άγνωστων και ακατανόητων σε ευρωπαίο αναγνώστη.

 (Μια μικρή παρένθεση: δυστυχώς, από αυτή την ανακρίβεια υποφέρουν πολλές μεταφράσεις ρώσων κλασικών, και ευτυχώς, η ελληνική μετάφραση της Βιργινίας Γαλανοπούλου δεν είναι μόνο ακριβής, αλλά διαφυλάσσει το ύφος και η γοητεία του πρωτότυπου).

Η Παράξενη ιστορία, μόλις δημοσιεύθηκε στα ρωσικά, μεταφράστηκε από τον Μεριμέ στα γαλλικά, ακολούθησαν αγγλική, σουηδική, δανέζικη μετάφραση. Τρία χρόνια πριν εμφανιστεί στο γερμανικό περιοδικό η Παράξενη ιστορία, το 1866, στο ρωσικό λογοτεχνικό περιοδικό «Ρώσος αγγελιοφόρος» δημοσιεύθηκε το Έγκλημα και Τιμωρία του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Οι Ευρωπαίοι πάντως γνώρισαν την Σόνια Μαρμελάντοβα του Ντοστογιέφσκι 10 χρόνια αργότερα από ό,τι γνώρισαν την συνονόματή της Σόφι, της Παράξενης ιστορίας του Τουργκένιεφ – και οι δυο καθαρές και εξαιρετικά συγκεντρωμένες ψυχές, που θυσιάζονται απολύτως συνειδητά και ξεπληρώνουν με τη ζωή της τα κρίματα των πατεράδων τους και της κοινωνίας όπου ζουν.

Στην Παράξενη ιστορία, η θυσία της Σόφι, που εγκαταλείπει την πλούσια ζωή για να φύγει με έναν διά Χριστόν σαλό και να τον υπηρετεί με αυταπάρνηση, αποτελεί ανεξήγητο μυστήριο τόσο για τον αφηγητή (όχι όμως για τον Τουργένιεφ!) και την υψηλή κοινωνία της πόλης, όσο και για το κοινό ευρωπαϊκό νου. Δέκα χρόνια αργότερα, με τη θριαμβετική εμφάνισή του σε ευρωπαϊκές γλώσσες, το Έγκλημα και Τιμωρία θα επιβεβαιώσει ότι για τη ρωσική ψυχοσύνθεση είναι κανόνας και όχι μυστήριο αυτή η απόφαση μιάς γυναίκας να σηκώσει στους ώμους της όλο το βάρος των παθών του κόσμου. Γι’ αυτό και η εμμονή του Τουργκένιεφ με την ακρίβεια της πρώτης μετάφρασης, με την αλάνθαστη απόδοση των λέξεων και των όρων.

Εντελώς διαφορετικό είναι το δεύτερο αφήγημα του βιβλίου, Όνειρο, που πρωτοδημοσιεύθηκε στη Ρωσία το 1877 και ξεχωρίζει στο σύνολο του έργου του Τουργκένιεφ, έχοντας, κατά τη γνώμη πολλών κριτικών, άμεση σχέση με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία μυστηρίου και σχεδόν καθόλου με τη ρωσική κλασική παράδοση: το διήγημα προκάλεσε δυσαρέσκεια στον κύκλο των ρώσων κριτικών, που θεωρούσαν τα μυστικιστικά έργα λογοτεχνία «δεύτερης διαλογής». Κι αυτό,  παρόλο που το όνειρο πάντα ήταν ένα από τα βασικά εργαλεία στη «δημιουργική εργαλειοθήκη» τόσο των προκατόχων και συγχρόνων, όσο και των διαδόχων του Τουργκένιεφ. Όνειρα και ονείρατα έπαιζαν εξίσου μεγάλο ρόλο και στα έργα του ίδιου του Τουργκένιεφ: ας μην ξεχνάμε, ότι ο Τουργκένιεφ στις δεκαετίες ΄60-΄70 ζούσε αποκλειστικά στην Ευρώπη και παρακολουθούσε τις τελευταίες εξελίξεις στην επιστήμη, την ψυχολογία, τη φυσιολογία και έδειχνε τεράστιο ενδιαφέρον στην ανάλυση της φύσης των ονείρων.

Και αν τα όνειρα στη κλασική ρωσική λογοτεχνία παίζουν ρόλο «αφηγήματος μέσα στο αφήγημα», είτε με προφητικό είτε επεξηγητικό ρόλο, στο Όνειρο του Τουργκένιεφ το ίδιο το όνειρο γίνεται πρωταγωνιστής: δεν υπήρχε κανένας φανερός λόγος να το βλέπει ο ήρωας του διηγήματος, δεν εξηγείται με κανένα βίωμα μέσα στα μόλις στα 17 χρόνια της ζωής του. Προκαλείται όμως από την επιτακτική ανάγκη να απαντηθεί μια  βασανιστική για τον νεαρό ερώτηση: από πού προέρχονται αυτά τα βίαια ξεσπάσματα, που κατά καιρούς τον ταλαιπωρούν; Το όνειρο, στο αφήγημα του Τουργκένιεφ, δεν είναι ένα αφήγημα μέσα στο αφήγημα, αλλά ένα όνειρο μέσα στο όνειρο, ενώ τον απασχολούν και άλλα θέματα – της κληρονομικότητας και της γενετικής μνήμης, οι μηχανισμοί της ύπνωσης, της φύσης των ονείρων. «Μελέτη του μυστικιστικού στον άνθρωπο» αποκάλεσε τα έργα φαντασίας του Τουργκένιεφ ο Ντοστογιέφσκι.

 Το περιβάλλον του αφηγήματος είναι εντελώς αδιάφορο, εξωτερικά η ιστορία θα μπορούσε να εξελίσσεται σε οποιαδήποτε παραθαλάσσια πόλη του κόσμου και οι ήρωες θα μπορούσαν να μιλάνε οποιαδήποτε γλώσσα. Η δράση στο Όνειρο είναι αποκλειστικά εσωτερική και μας θυμίζει, ότι όλη η ανθρώπινη ζωή περνάει στα σύνορα της Τάξης και του Χάους.

Σημειωτέον, το Όνειρο μεταφράστηκε αμέσως στα γαλλικά, γερμανικά, σουηδικά και δανέζικα. Αλλά όχι στα αγγλικά: ο μεταφραστής των έργων του Τουργκένιεφ, Ρόλστον, δεν τη θεώρησε σκόπιμη. «Μπορώ να πω μόνο, ότι δουλεύοντας αυτό το διήγημα, δεν είχα σκοπό ν’ αγγίξω προφανώς ένα σκανδαλιώδες θέμα, αλλά προσπάθησα να λύσω ένα φυσιολογικό αίνιγμα, το οποίο γνωρίζω, κατά κάποιο τρόπο από δική μου πείρα», έγραφε στον Άγγλο ο Τουργκένιεφ, εννοώντας το αίνιγμα της κληρονομικότητας.

Όπως πολύ σωστά επισημαίνει η Βιργινία Γαλανοπούλου στο επίμετρό της, ούτε οι σοβιετική κριτικοί και ιστορικοί λογοτεχνίας έβλεπαν με καλό μάτι τα φανταστικά και μυστικιστικά έργα του συγγραφέα: για τα σχολικά προγράμματα ο Ιβάν Τουργκένιεφ για δεκαετίες ολόκληρες παρέμενε εκπρόσωπος του ρεαλισμού στη ρωσική λογοτεχνία του 19^ου αιώνα και μόνο.

Κι εδώ τίθεται ακόμα ένα θέμα συζήτησης: πώς γίνεται τα συντηρητικά μυαλά όλων των εποχών να μοιάζουν μεταξύ τους; Και πώς είναι δυνατόν να συνεχίζουν να επιβάλλονται ακόμα και σήμερα, όταν είναι πλέον αποδειδεγμένο, ότι τα σύνορα ανάμεσα στην Τάξη και το Χάος απλά δεν υπάρχουν;

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασσικός φιλόλογος

Έργα του Γιάννη Κονταράτου