«Αστυνομική» ανατομία της ιστορίας

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΡΑ

Άποψη της έκθεσης

WOLFGANG SCHORLAU, Η συνωμοσία του Μονάχου. Η Πέμπτη υπόθεση του Γκέοργκ Ντένγκλερ, μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου, angelus novus, σ. 376

Μαθαίνεις μέσα από αυτό το αστυνομικό πολιτικό μυθιστόρημα περισσότερα για τη σύγχρονη Γερμανία της οικονομικής-τραπεζικής κρίσης του 2009 απ’ όσα θα μπορούσες να αποσκορακίσεις μελετώντας βαθυστόχαστες κοινωνιολογικές και πολιτικές αναλύσεις.

Δεν είναι τυχαίο που ο Βόλφγκανγκ Σορλάου δούλευε ως μάνατζερ σε βιομηχανία ηλεκτρονικών υπολογιστών για πολλά χρόνια. Η δομημένη σκέψη του μετατρέπει αυτό το αφήγημα σε μαθηματικό θεώρημα προς απόδειξιν. Αυτή η γραμμωτή θεώρηση των ανθρωπίνων πράξεων ως μέρος μιας τεράστιας εργαλειομηχανής οδηγεί σε συνυφάνσεις περιγραφών, στιγμιοτύπων και τάσεων με τη χρήση επαναλαμβανομένων μοτίβων που παραπέμπουν στη μουσική και υποδηλώνουν την ικανότητά μας να επιβιώνουμε σαν κατσαρίδες στο χάος της μεταβατικής εποχής μας.

Η τρομοκρατία, ο φασισμός, τέρας που απλώνει τα ποδάρια του, πλοκάμια ακροδεξιών παρακρατικών οργανώσεων που δυναμιτίζουν τις προσπάθειες των δημοσίων υπηρετών (αυτή είναι η αρχαία έννοια της λέξης «υπουργός») για ευνομία, ισότητα, δικαιοσύνη και τάξη. «Τελικά ποιος κυβερνάει αυτή τη χώρα;». Η ρητορική(;) ερώτηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή αμέσως μετά τη δολοφονία Λαμπράκη συνοδεύει ως διαχρονική αναφορά τον ελληνόφωνο αναγνώστη στην περιδιάβαση αυτού του βιβλίου σε μια απολύτως λειτουργική, τηλεοπτική ή και δημοσιογραφική θα έλεγα γλώσσα (αν δεν είχαν φθαρεί υποτιμημένα και τα δύο αυτά επίθετα). Η μεταφράστρια Μαρία Αγγελίδου φιλοτέχνησε μια ιδιαίτερα πιστή απόδοση του αδρού πρωτοτύπου με τις απρόσμενες ψυχογραφικές πινελιές και τις απροσχημάτιστες καταδύσεις στο συλλογικό ασυνείδητο.

Η ανάγνωση αυτή δεν είναι για δειλούς, αφού ο συγγραφέας δεν διστάζει να θίξει τα κακώς κείμενα της χώρας του. Η πρόθεσή του αυτή αποκαλύπτεται ευθύς εξαρχής από το motto που διαλέγει: ο Πιερ Πάολο Παζολίνι σε μια ξεκάθαρη, τολμηρή πολιτική δήλωση κατά της οργανωμένης  τρομοκρατίας, λίγους μόλις μήνες μετά την περίεργη εκτέλεσή του. Αλλά μη φανταστείτε ότι πρόκειται για βαρύγδουπη πολιτική μπροσούρα. Είναι απλώς ένα μυθιστόρημα με σοφά υπολογισμένες δόσεις χιούμορ, υποδόρια ειρωνεία, φλερτ, ζώδια, κρασοκατανύξεις (ή μπυροποσίες) και ό,τι άλλο κανείς συναντά κανείς στην «πραγματική ζωή», την οποία επιδιώκει να αναλύσει αυτός ο βραβευμένος Γερμανός συγγραφέας αστυνομικών-πολιτικών μυθιστορημάτων, που γεννήθηκε στη Ρηνανία το 1951.

Ήρωάς του ο ιδιωτικός ντετέκτιβ Γκέοργκ Ντένγκλερ, πρώην αστυνομικός, αθεράπευτα ταυτισμένος με το λειτούργημά του, τόσο που δεν κρατήθηκα και σημείωσα στο περιθώριο: «μια φορά αστυνομικός, πάντα αστυνομικός». Με έντονη αίσθηση του δικαίου και υγιές ένστικτο αυτοσυντήρησης αλλά μία συγγνωστή, αξιολάτρευτη «αδυναμία»: την ενσυναίσθηση. Παίρνει πάντοτε το μέρος των θυμάτων. Βιώνει τον πόνο τους σαν δική του οδύνη. Κάτι που αντιβαίνει στην εκπαίδευση που έλαβε και στις απαγορεύσεις των διδακτόρων του είδους. Από την άλλη, η εγγονή ενός δήθεν ήρωα παλεύει με την εγγενή δειλία της οικογενείας της και με το κενό της αλλοτρίωσης που κινδυνεύει να την καταπιεί. Επιτυχής η παρομοίωση με το χαμστεράκι που τρέχει επί τόπου. Ενώ όμως εκείνο μοιάζει σα να μην κατανοεί τη δυσχερή του θέση, η τραγικότητα του ανθρωπίνου είδους έγκειται σε αυτήν ακριβώς την επίγνωση: όχι μόνο του επικείμενου Θανάτου, αλλά και της απουσίας μιας ουσιαστικής ζωής πριν, μέχρι τη στιγμή του αναπότρεπτου τέλους.

Αυτή η «ζωή πριν από το θάνατο» είναι το ζητούμενο κι ουρλιάζει εκκωφαντικά κάτω από τη διπλή ιστορία, κάτω από την πολιτική υποκρισία και τη βία, που όταν παύει να έχει την ατομική στόχευση της προσωπικής εκδίκησης γίνεται απείρως τρομακτικότερη. Στην εποχή της συλλογικής, μεθοδευμένης, οργανωμένης τρομοκρατίας εναντίον αθώων, ανυποψίαστων πολιτών, που γιορτάζουν τις μικροχαρές, τις θλίψεις ή προσπαθούν να λησμονήσουν τη μιζέρια τους, αναγνώσματα σαν κι αυτό βοηθούν να αυτό-ψυχαναλυθούμε και να ξαναθέσουμε όρια, προτεραιότητες, στόχους και σκοπούς πριν να είναι πολύ αργά, πριν να έρθει η ώρα η κακιά και μας σακατέψει… Εκπληκτικές οι περιγραφές των αυτόπτων μαρτύρων που ξαναζούν ακρωτηριασμούς, πίδακες αίματος και την έκπληξη του αδικημένου: «μα εγώ δεν έκανα τίποτα για να αξίζω τέτοιο τέλος». Ακριβώς αυτό είναι το θέμα: δεν έκανες τίποτα. Και η πολιτικός κι ο παθιασμένος αστυνομικός ακριβώς αυτόν τον κανόνα προσπαθούν να επιβεβαιώσουν με τις εξαιρετικές προθέσεις τους. Τα καταφέρνουν; Η συνέχεια στις σελίδες ετούτου του εξαιρετικού βιβλίου, που ναι μεν διαβάζεται εύκολα, αλλά δεν αφήνει γλυκερή γεύση στη μνήμη, σας προειδοποιώ.

Τα αληθινά είναι και σκληρά, αλλά μένουν ανεξίτηλα στη μνήμη, όπως ένας τυφώνας, μια καταιγίδα, η έκρηξη ενός ηφαιστείου, ο σεισμός που καταρρακώνει τις ψευδαισθήσεις κι επιβεβαιώνει τις ανασφάλειές μας. Κακά τα ψέματα. Ζούμε πάνω σε έναν μικροσκοπικό πλανήτη που δεν μπορεί να θρέψει την απληστία όλων μας, όπως έλεγε ο Μαχάτμα Γκάντι. Οι οικονομικές κρίσεις είναι κυκλικά φαινόμενα με περιοδική εμφάνιση. Το κράτος οφείλει να προστατεύσει κυρίως και πρώτα απ’ όλους τους αδύναμους, τους ασθενείς, τους μη προνομιούχους. Οι άλλοι θα τα καταφέρουν ούτως ή άλλως από μόνοι τους. Ο βαθμός του πολιτισμού μας εξαρτάται ακριβώς από αυτό το λόγο «υπέρ αδυνάτου». Κι ο σύγχρονος Γερμανός συγγραφέας φαίνεται να το πετυχαίνει μια χαρά, μιλώντας πίσω από το προσωπείο του ευπώλητου Γκέοργκ Ντένγκλερ.

Μην υποτιμάμε τα αστυνομικά μυθιστορήματα. Κάποιες φορές λένε πιο πολλά κι από τα βαρυσήμαντα ακαδημαϊκά πονήματα σπουδαίων διανοητών, χαμένων στο βάραθρο του ναρκισσισμού τους. Μέσα από αυτό το μάλλον ελαφρό ανάγνωσμα διδάσκεται ιστορία, που μας αφορά όλους. Και ειδικά για εμάς τους Έλληνες, το κεφάλαιο «Τραπεζούντα» θέτει σε σωστή βάση τη «Συνθήκη της Λωζάνης» και την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο ρόλος των «Μεγάλων Δυνάμεων» κατονομάζεται με σαφήνεια, τόλμη και λιτότητα εκφραστικών μέσων. Αυτό είναι και το αφηγηματικό πλεονέκτημα του συγγραφέα. Δεν «λογοτεχνίζει», δεν είναι ψευτο-λυρικός, δεν επιδίδεται σε μελοδραματικές κορώνες για να κολακέψει τα ορμέφυτα του κοινού και να αναμοχλεύσει τον συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη. Οι εξαντλητικές σημειώσεις είναι το μόνο «σχολαστικό» στοιχείο στο βιβλίο.

Η Συνωμοσία του Μονάχου (Das München–Komplott) είναι το πέμπτο βιβλίο στη σειρά των υποθέσεων που αναλαμβάνει ο Ντένγκλερ. Τα στοιχεία που προκύπτουν για την πολύνεκρη βομβιστική επίθεση στη Γιορτή της Μπίρας του Μονάχου στις 26 Σεπτεμβρίου 1980 καταλήγουν πάλι στους «συνήθεις υπόπτους», στα ναζιστικά «σταγονίδια». Το «Αυγό του φιδιού» στην ταινία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν βγήκε από τη χειμερία νάρκη του κι εκκολάπτεται πυρετωδώς. Ο φασισμός δεν είναι δυστυχώς μόνο παρελθόν.

Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας