Άραγε, είναι ο κόσμος έργο τέχνης;

ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

George Condo, Ο Χαμογελαστός Αρλεκίνος, 2005, μπρούντζος, 39,4 x 20,3 x 22,9 εκ., συλλογή König, φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν

FRANK WILCZEK, Ένα όμορφο ερώτημα: Ανακαλύπτοντας το βαθύτερο σχέδιο της Φύσης, Μετάφραση: Σοφία Νικολαΐδου, εκδόσεις Κάτοπτρο, σελ. 566

Ό,τι αποκαλούμε πραγματικό αποτελείται από πράγματα που δεν μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά

ΝΙΛΣ ΜΠΟΡ

Μια άλλη διατύπωση του ερωτήματος του τίτλου θα μπορούσε να είναι: Άραγε, ενσαρκώνει ο κόσμος όμορφες ιδέες;

Δεδομένου πως ο συγγραφέας Frank Wilczek είναι ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους φυσικούς στον κόσμο (βραβείο Νόμπελ 2004) είναι φανερό πως εδώ έχουμε ένα έργο αισθητικής φιλοσοφίας, που αντλεί το υλικό του προβληματισμού του από τον κόσμο της Φυσικής και των Μαθηματικών. Ή, αντίστροφα, ένα πόνημα φυσικής φιλοσοφίας, που αναζητεί την «αρχή» του κόσμου σε αισθητικές προκείμενες. Στην πραγματικότητα έχουμε και τα δύο, μαζί και ταυτοχρόνως, από έναν εξαιρετικά επαρκή και διαυγή συγγραφέα.

Ήδη ένα προσεκτικό φυλλομέτρημα του βιβλίου καταδεικνύει την καταφατική απάντηση του Wilczek στα τεθειμένα ερωτήματα. Και μόνο η επιλογή να ονομάσει το λεξικό επιστημονικών όρων, που ακολουθεί το κυρίως κείμενο, «Όροι της Τέχνης» είναι χαρακτηριστική και απολύτως πρωτότυπη. Πότε άλλοτε ένα εκτεταμένο (110 σελίδες μικρογράμματης γραφής) παράρτημα με αυτόν τον τίτλο αποτελέστηκε από λήμματα, όπως αδρόνιο, δράση από απόσταση, δυναμική ενέργεια, γλοιονικό ρευστό, νετρίνο, υπερσυμμετρία,…;

Ο Wilczek παρουσιάζει τους πιο τεχνικούς επιστημονικούς όρους ως κατάλληλο λεξιλόγιο, για να μιλήσουμε για ζητήματα τέχνης και ομορφιάς. Και είναι, νομίζω, εξαιρετικά πειστικός στο εγχείρημά του.

Όπως σημειώνει, «[το] ερώτημά μας είναι πολύ φυσιολογικό στο πλαίσιο της πνευματικής κοσμολογίας. Αν ένας ενεργητικός και παντοδύναμος Δημιουργός κατασκεύασε τον κόσμο, τότε θα μπορούσε εκείνο που Τον –ή Την, ή Τους, ή Το- ώθησε στη δημιουργία να υπήρξε ακριβώς μια παρόρμηση να κατασκευάσει κάτι όμορφο. Όσο φυσιολογική κι αν ακούγεται η ιδέα αυτή, ασφαλώς δεν πρόκειται για ορθόδοξη ιδέα, σύμφωνα με τις περισσότερες θρησκευτικές παραδόσεις. Πολλά κίνητρα έχουν αποδοθεί στη Δημιουργό, αλλά σπανίως η καλλιτεχνική φιλοδοξία περιλαμβάνεται μεταξύ αυτών».

Το θεμέλιο της ομορφιάς του κόσμου είναι η συμμετρία, που ο Wilczek αντιλαμβάνεται ως Αλλαγή χωρίς Αλλαγή. Όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Σήμερα φαίνεται δυνατόν, στο πλαίσιο της κβαντικής θεωρίας, να συμφωνήσουμε με τον Παρμενίδη, χωρίς ωστόσο να παραβλέπουμε τα φαινόμενα. […] [Στην κβαντομηχανική] η κοσμοεικόνα κάθε πεπερασμένου παρατηρητή εξελίσσεται, όχι όμως ο χωροχρόνος συνολικά, ο οποίος είναι η φυσικότερη αρένα για την περιγραφή του κόσμου. Η κβαντομηχανική κυματοσυνάρτηση ενός συστήματος ως όλον μπορεί να παραμένει σταθερή στην χρόνο, ενώ τα τμήματά της, θεωρούμενα χωριστά, υφίστανται σχετική αλλαγή […] Κάτι τέτοιο θα μπορούσε κάλλιστα να αληθεύει για τον κόσμο ως όλον».

Για να θυμηθούμε μια ακόμη σχετική αναφορά από την αρχαία φιλοσοφία, η αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα παρουσιάζει ακριβώς την ισχυρή πεποίθηση πως η καθημερινή μας εμπειρική πραγματικότητα δεν είναι παρά σκιά της όντως πραγματικότητας ή, αλλιώς, ότι «η ουσία είναι ευκρινέστερη και ομορφότερη της σκιάς της». Στην πλατωνική αντίληψη, λοιπόν, ο δημιουργός (με μικρό δέλτα, αυτήν την φορά) δεν είναι παρά ο ενδιάμεσος τεχνίτης ανάμεσα στον τέλειο κόσμο των Ιδεών και το ατελές αντίγραφό του, που είναι ο κόσμος της εμπειρίας μας.  

Να μην παρεξηγήσουμε, ωστόσο. Ο Wilczek δεν κάνει επιχειρηματολόγηση υπέρ της «ιδεαλιστικής» φιλοσοφίας. Αξιοποιεί διατυπώσεις που τον βοηθούν να υποστηρίξει την βασική του άποψη περί ενός σύμπαντος κόσμου θεμελιωμένου πάνω στην αρχή της ομορφιάς, δηλαδή στην αρχή της συμμετρίας. 

Το κάνει στο «Όμορφο ερώτημα» διατρέχοντας την ιστορία των αντιλήψεων σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία του Σύμπαντος. Ξεκινάει με τον μέγιστο Πυθαγόρα παρουσιάζοντας την εργασία του πάνω στη γεωμετρική ομορφιά και μαζί την καταπληκτική μαθηματική θεωρία της μουσικής αρμονίας. Συνεχίζει με τον Πλάτωνα και τα πέντε κανονικά στερεά –το τετράεδρο, το οκτάεδρο, το εικοσάεδρο, το δωδεκάεδρο και τον κύβο- για να μας δείξει πώς αυτά, τα τέλεια των τελείων γεωμετρικά αντικείμενα, πραγματικό απώγειο της συμμετρίας, δεν βρίσκονται μέσα στο νου, αλλά παντού στη Φύση, στους ιούς (του έρπητα, της ηπατίτιδας ή του HIV!), που έχουν εξωσκελετούς με σχήμα εικοσάεδρου ή δωδεκάεδρου και τα διάτομα, θαλάσσια φύκη, που έχουν δομή κανονικών στερεών όλων των ειδών -και πολύ περισσότερο στην ανόργανη Φύση.

Περνώντας από τον Γαλιλαίο, που κατάλαβε πως η γλώσσα ολόκληρου του βιβλίου της Φύσης είναι τα μαθηματικά, στον Νεύτωνα και τα εκπληκτικά Principia του, στον Μάξγουελ, που είδε όλο τον κόσμο ως ένα παλλόμενο ρευστό και έτσι ερμήνευσε τα μυστηριώδη ηλεκτρομαγνητικά φαινόμενα και στον Αϊνστάιν που έκανε συμμετρικές οντότητες τον χώρο και τον χρόνο, για να τις ενώσει σε σάρκα μία τελικά, στον ενιαίο χωρόχρονο της σύγχρονης επιστήμης, θα φτάσει στην κβαντική θεωρία και, τελικά, στον κλάδο της φυσικής στοιχειωδών σωματιδίων, που αντιστοιχεί κατεξοχήν στη δική του ειδίκευση.

Παρουσιάζοντας το «Καθιερωμένο Πρότυπο» δείχνει πόσο η συμμετρία, όπως αξιοποιείται στην μαθηματική θεωρία των Ομάδων όχι μόνο μας έδωσε τη δυνατότητα να ταξινομήσουμε τα έσχατα συστατικά του κόσμου, αλλά και να προβλέψουμε την ύπαρξη εξαιρετικά «εξωτικών» μικρο-οντοτήτων, οι οποίες «έπρεπε να υπάρχουν», για να καλύπτονται τα κενά, που εμφάνιζαν οι ομάδες στον εμπειρικό κόσμο.

Ο Wilczek μας παρέχει την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε το επιχείρημα της ομορφιάς ως καταστατικής αρχής του κόσμου, κινούμενος από τις πιο κοινές στις πιο παράδοξες και τεχνικές πλευρές της γνώσης μας. Μας πείθει πως η συμμετρία, η μαθηματική θεωρία της οποίας οφείλει τα μέγιστα στον Hermann Weyl,  βρίσκεται στη βάση της συμπαντικής διάρθρωσης. Κι έτσι δίνει τον μίτο που, ίσως, επιτρέψει την κατασκευή μιας Θεωρίας των Πάντων.

Με τα δικά του λόγια, «[α]ν ο Παρμενίδης και ο Βέιλ έχουν δίκιο, και ο χωροχρόνος ως σύνολο συνιστά την πρωταρχική πραγματικότητα, τότε πρέπει να φιλοδοξούμε ότι θα επιτύχουμε μια θεμελιώδη περιγραφή της ολότητάς της».