Απ’ το αρχείο της αναρχίας

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΗΝΑ

Κώστας Τσώλης, Άλλη μια μέρα στον Παράδεισο, 2015-17, 1⁰ πορτραίτα, 40 x 40 εκ. έκαστο 

MAX NETTLAU, Ιστορία της αναρχίας, μτφ: Σύλβια Παπαδοπούλου, Μάκης Κορακιανίτης, σελ. 320

Συλλογικό, Αναρχικοί και μπολσεβίκοι στη Ρωσική Επανάσταση, μτφ: Γιόλα Μπαλή, Γιάννης Ιωαννίδης, Ροζίνα Μπέρκνερ, Μάκης Κορακιανίτης, σελ. 200

Επιμέλεια σειράς: Κοσμάς Α. Κοσμίδης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Δυο ιστορικές εκδόσεις της Διεθνούς Βιβλιοθήκης, που αφορούν την ελευθεριακή σκέψη, κυκλοφορούν εκ νέου από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Το βιβλίο του Βιεννέζου Max Nettlau (1865-1944) συνιστά ένα ευσύνοπτο αρχείο της ιστορίας της αναρχίας. Ο συγγραφέας του άλλωστε, ο οποίος έχει γράψει μεταξύ άλλων τις βιογραφίες του Μιχαήλ Μπακούνιν, του Ελιζέ Ρεκλύ και του Ενρρίκο Μαλατέστα, θεωρείται ο σπουδαιότερος ιστορικός του παγκόσμιου αναρχικού κινήματος. Ο Nettlau στα χρόνια μέχρι το ’30 είχε καταφέρει να συγκεντρώσει έναν σημαντικό όγκο δημοσιευμάτων και χειρογράφων από τον αναρχικό χώρο. Στη συνέχεια, το υλικό αυτό αποτέλεσε έναν από τους πυλώνες του νεοσύστατου, τότε, Διεθνούς Ινστιτούτου Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ.

Η Ιστορία της Αναρχίας καλύπτει την περίοδο από το 1789 ως το 1914. Ο συγγραφέας ανατρέχει σε εκατοντάδες δημοσιεύματα (σε εφημερίδες, μπροσούρες, φυλλάδια κλπ.) αυτής της περιόδου, τα οποία προφανώς συνέλεγε συστηματικά, προκειμένου να καταγράψει την εξέλιξη των αναρχικών ιδεών.

Ο τόμος είναι διαρθρωμένος σε διακριτά κεφάλαια, που χαρτογραφούν την πολυσυλλεκτικότητα του χώρου. Π.χ: «Οι ελευθεριακές αντιλήψεις ως το 1789», «Ο ατομικισμός αναρχισμός στις ΗΠΑ», «Η αναρχική ιδέα στη Γερμανία», «Οι πρώτοι Γάλλοι αναρχοκομμουνιστές και άλλοι ελευθεριακοί πρόδρομοι», «Η προέλευση του αναρχισμού στην Ισπανία, Ιταλία, Ρωσία», «Η προέλευση του αντιεξουσιαστικού κομμουνισμού στη Διεθνή από το 1869 ως το 1872», «Ο κολλεκτιβιστικός αναρχισμός στην Ισπανία», «Ο επαναστατικός συνδικαλισμός στη Γαλλία» κ.ο.κ. Στις προθέσεις του συγγραφέα είναι ούτως ή άλλως το να αναδείξει τις λεπτές διαφοροποιήσεις  που διέπουν ιδεολογικά τις πολυποίκιλες ομαδώσεις της αναρχίας. Σημαντικό επίσης μέρος του βιβλίου αναφέρεται στις αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της Α’ Διεθνούς και κυρίως στην διαμάχη του Μαρξ με τον Μπακούνιν, με τον συγγραφέα να παίρνει ξεκάθαρα το μέρος του δεύτερου.

Ας είναι. Το υλικό που συγκεντρώνεται εδώ είναι a priori πολύτιμο για τους θιασώτες της επαναστατικής σκέψης, ανεξάρτητα από την πλευρά που την προσεγγίζουν.    

Ο τόμος Αναρχικοί και Μπολσεβίκοι στη Ρωσική Επανάσταση αναφέρεται στην –καθόλου αμελητέα, όπως νομίζουν κάποιοι- συμβολή των αναρχικών στα γεγονότα του 1917. Περιλαμβάνει κείμενα των Πολ Άβριτς, Βολίν, Έμμα Γκόλντμαν, Πιότρ Κροπότκιν, Γκριγκόρι Μαξίμοφ, Νέστορ Μαχνό, Αλεξάντερ Μπέρκμαν, Αλεξάντερ Σαπίρο, Φρανκ Χάρισον.

Πιο αναλυτικά: Ο Φρανκ Χάρισον γράφει για τον χαρακτήρα της Επανάστασης και προχωρά σε μια προσεκτική διάκριση των μπολσεβίκικων και αναρχικών ιδεών στην τότε Ρωσία. Ο Πολ Άβριτς εστιάζει στη συμμετοχή των αναρχικών στον Ρωσικό εμφύλιο. Για το ίδιο θέμα γράφει και ο Νέστορ Μαχνό, με το κείμενό του να έχει τη δύναμη της μαρτυρίας, ειδικά σε ό,τι αφορά την εξέγερση της Κροστάνδης. Οξυδερκές αποδείχτηκε και το δεύτερο κείμενο του Μαχνό, που περιλαμβάνεται στον τόμο, με τον τίτλο «Η σοβιετική εξουσία: το παρόν και το μέλλον της».

Ο Πιοτρ Κροπότκιν απευθύνει «μήνυμα στους εργαζομένους του Δυτικού Κόσμου», στο οποίο διαχωρίζει τη θέση του από τους Σοσιαλδημοκράτες Μαξιμαλιστές, όπως αποκαλεί ο ίδιος τους μπολσεβίκους, τους οποίος και εξομοιώνει με τους Ιακωβίνους αναφορικά με τον «συνωμοτισμό» τους για την κατάληψη της εξουσίας. Ο Αλεξάντερ Μπέρκμαν και η Έμμα Γκόλντμαν περιγράφουν τις τραγικές συνθήκες που επικρατούσαν στις ρωσικές φυλακές μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων, όπου μαζί με τους εχθρούς της επανάστασης, ήταν φυλακισμένοι και εκατοντάδες πρώην σύντροφοι. Η δε Γκόλντμαν, σ’ ένα δεύτερο κείμενό της με τον τίτλο «Δεν υπάρχει κομμουνισμός στη Ρωσία», βάλει κατά του συστήματος του κρατικού καπιταλισμού, που η ίδια πιστεύει ότι τελικά εφαρμόστηκε στη Ρωσία∙ θα αναπτύξει περαιτέρω αυτές τις ιδέες στα κλασικό πια βιβλίο της Η απογοήτευσή μου από τη Ρωσία.

Το θέμα του Κράτους επανέρχεται στις σελίδες του βιβλίου. Για τους συγγραφείς των παραπάνω κειμένων, το Κράτος είναι ένας de facto εξουσιαστικός, αυταρχικός μηχανισμός, και κυρίως σ’ αυτό το πεδίο αντιμάχονται τους μπολσεβίκους. Η κριτική τους πάντως δεν αφορά μόνο την περίοδο του σταλινισμού. Αρκετοί συγγραφείς εκφράζουν τη δυσφορία τους και για τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό του Λένιν. Κάποιοι φτάνουν στα άκρα. Ο Βολίν, για παράδειγμα, κάνει λόγο για «κόκκινο φασισμό», θέση που κρίνω παντελώς ανιστόρητη. Άξια απορροίας η απουσία στις σελίδες του βιβλίου του οξυδερκέστερου ίσως κριτικού του σταλινικού ολοκληρωτισμού: αναφέρομαι βέβαια στον Βικτόρ Σερζ.

Τα παραπάνω κείμενα αξίζει να διαβαστούν ανοιχτόμυαλα, κυρίως επειδή προσφέρουν διαφορετικά, ίσως και λιγότερο γνωστά, πλάνα της Ρωσικής Επανάστασης. Επίσης, για να υπογραμμιστούν εκ νέου, όχι μόνο οι διαφορές, αλλά και οι συγκλίσεις των δύο κύριων ρευμάτων της επαναστατικής σκέψης, του μαρξισμού και του αναρχισμού. Ειδικά στη σημερινή συγκυρία.

Σε συνέντευξή του στον Στρατή Μπουρνάζο, στα «Ενθέματα» της Αυγής, ο Bhaskar Sunkara, ιδρυτής του εξαιρετικού ηλεκτρονικού περιοδικού The Jacobine, έθεσε ένα ερώτημα που θεωρώ καίριο: «Μήπως έφτασε ο καιρός να τα ξαναβρούν ο Μαρξ και ο Μπακούνιν;».