Ταξίδια βαλκάνιων στη Δύση

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Pierre Gobert,Ο Οθωμανός πρέσβης 
Yirmisekiz Μehmed Çelebi Efendi

Είναι γνωστό ότι το Βασίλειο της Γαλλίας προηγήθηκε από τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη στη σύναψη διπλωματικών σχέσεων με την Οθωμανική αυτοκρατορία (1535). Αρχικά, η επαφή διεξάγεται με επιστολές ή αποστολή μη μόνιμων πρεσβευτών. Μια παρόμοια πολυπληθής πρεσβεία, σταλμένη από τον Αχμέτ Γ΄ (1703-30), προς τον ενδεκαετή Λουδοβίκο ΙΕ΄, φτάνει στις 21.11.1720 στην Τουλόν και μέσω Τουλούζ και Μπορντώ στο Παρίσι. Ως πρέσβης επιλέχτηκε, από το μεγάλο βεζύρη Damad Ibrahim Pasha (1666-1730), ο γεωργιανής καταγωγής Γιρμίσεκιζ Τσελεμπή Μεχμέτ Εφέντης (Αδριανούπολη-Κύπρος 1732), «άνθρωπος με ευφυΐα» σύμφωνα με το γάλλο πρέσβη στην Πόλη μαρκήσιο de Bonnac. Τον συνόδευε ο γιος του, Σαΐντ Εφέντης ως γραμματέας, άριστος γνώστης της γαλλικής και θαυμαστής του Αριστοτέλη με ενδιαφέρον για την αστρονομία. Στη φάση της συρρίκνωσης της οθωμανικής επικράτειας, την επαύριο της συνθήκης του Πασάροβιτς (1718), η πρεσβεία στόχευε μεταξύ άλλων στην ανανέωση των Διομολογήσεων και την εξασφάλιση της γαλλικής συμμαχίας απέναντι στα ισχυροποιούμενα μέτωπα (Αυστρία, Ρωσία). Όχι λιγότερο σημαντικά ήταν εσωτερικά διακυβεύματα, που επέβαλλαν ανάλογη ευθυγράμμιση στη λεγόμενη περίοδο των τουλιπών: Ισχυροποίηση της συμβολικής/θρησκευτικής διάστασης της σουλτανικής εξουσίας, εφαρμογή νέων τεχνολογιών, ενίσχυση του εμπορίου –εξ ού και η ρητή υπόδειξη στο Μεχμέτ Εφέντη να επισκεφτεί «φρούρια και εργοστάσια και να γίνει διεξοδική μελέτη των μέσων πολιτισμού και εκπαίδευσης και να αναφερθούν τα πιο κατάλληλα για εφαρμογή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» [C. Finkel, Οθωμανική αυτοκρατορία 1300-1923, μτφρ. Μ. Δελέγκος, Διόπτρα, 2007, 435]. Η πρεσβεία απασχόλησε τον τύπο, ζωγράφους, ταπητουργούς και πλήθος περίεργων γάλλων –κυρίως γαλλίδων–, που συνέρρεαν να δουν τούρκους από κοντά. Παρόμοια και η πλούσια και γεμάτη ζωντάνια αναφορά (sefaretname) του Μεχμέτ Εφέντη μεταφράστηκε στα γαλλικά και στα ελληνικά και εξακολουθεί να τροφοδοτεί ποικίλα ερευνητικά ενδιαφέροντα.

Ο θαυμασμός των φιλοξενούμενων για τα τεχνολογικά επιτεύγματα και για κάθε τι πρωτόγνωρο από το Νέο κόσμο –από το Κανάλι του Νότου (Canal du Midi), το αστεροσκοπείο, υαλουργείο, ταπητουργείο, τυπογραφείο και τη βιβλιοθήκη του βασιλιά  μέχρι την αρμονική και απολαυστική τακτοποίηση των κήπων, τα δέντρα-συμμετρικές καμάρες, τα εναλλασσόμενα παιχνιδίσματα πυροτεχνημάτων με συντριβάνια, το κυνήγι, τα παλάτια και την όπερα, την ποικιλία και συστηματική κατάταξη ζώων (πτηνο/ζωοτροφείο) και φυτών– προκαλεί περισσότερη έκπληξη παρά απόλαυση μπροστά στην ιδέα της χειραγώγησης και της ρεαλιστικής αναπαράστασης της φύσης, δηλαδή στα πάμπολλα δείγματα του καλά επεξεργασμένου τότε κώδικα του «γούστου». Αφήνει όμως να διαφανεί και η άνιση θέση τους, παρά το γεγονός ότι τουλάχιστον πατέρας και γιος, μέλη μιας ισχνής οθωμανικής ελίτ, συμμερίζονται τις αξίες της ευρωπαϊκής «Δημοκρατίας των γραμμάτων» –με ακλόνητη βέβαια τη θεοκρατική τους αντίληψη.

Η σπουδαιότητα της πρεσβείας του Μεχμέτ Εφέντη διακρίνεται στη διπλωματική αναβάθμιση της Γαλλίας και στoν αναπροσδιορισμό της «τουρκικότητας» (turquerie), από συνώνυμο της βαρβαρότητας (1579 κ.ε.) σε συρμό στη Γαλλία των τουλιπών, αλλά και στο γαλλικό σχέδιο ίδρυσης, υπό τη διεύθυνση του Σαΐντ Εφέντη, τυπογραφείου – «αυτοκρατορία των Γραμμάτων στην Κωνσταντινούπολη» για εκτύπωση βιβλίων στα λατινικά, ελληνικά, συριακά, αρμενικά και σε άλλες ανατολικές γλώσσες. Το πείραμα της γαλλικής αυλής, άμεσα σχετιζόμενο με καίρια πολιτικά και εκκλησιαστικά ζητήματά της στην Ανατολή, πραγματώθηκε μετά την έκδοση φιρμανίου-άδειας (1727) για έκδοση μη θεολογικών βιβλίων από έναν τυπογράφο, επίσης μέλος της “République des Lettres”, τον ουγγρικής καταγωγής αυλικό Ibrahim Műteferrika (Kolowsvar/ Cluj, Ρουμανία 1674-1745) θεολόγο ουνίτη ή καλβινιστή, αστρονόμο, ιστορικό, οικονομολόγο, που είχε ανακαλύψει το Ισλάμ προτού εξισλαμιστεί.

Από αυτή την άποψη, τόσο η πρεσβεία όσο και το εκδοτικό εγχείρημα προσφέρονται παραδειγματικά, ως άσκηση επί χάρτου, για προβληματισμό γύρω από τη γαλλική επέκταση στην Ανατολή αλλά και τη βραχύβια λειτουργία του πρώτου, οθωμανικού τελικά, τυπογραφείου, όπου τυπώθηκαν 17 λεξικά και ιστορικο-γεωγραφικά βιβλία έως το 1742.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΦΡΑΝΤΣΑΣ την οποίαν έκαμεν Ο ΓΙΡΜΙΣΕΚΙΖ ΤΣΕΛΕΜΠΗΣ ΜΕΧΜΕΤ ΕΦΕΝΤΗΣ σταλείς εκείσε ελτζής, ήτοι πρέσβυς […] βασιλεύοντος του Σουλτάν Αχμέτη, τού τε Ιμπραΐμ πασά Βεζύρη επιτροπεύοντος· και τελειώνοντας την υπηρεσίαν του, διά την οποίαν υπήγεν, εγύρισεν εις την βασιλεύουσαν διηγούμενος εις την πόρταν την παρούσαν διήγησιν.

(Εξ ανεκδότου τουρκικού πρωτοτύπου)

«Η κατωτέρω διήγησις ευρέθη εν χειρογράφω μεταξύ άλλων ιστορικών εγγράφων. Τούρκος πρεσβευτής, γράφων τας εντυπώσεις του κατά τας αρχάς του παρελθόντος αιώνος, δεν είναι σύνηθες πράγμα. Αλλά και αι εντυπώσεις του είνε τόσον περίεργοι, τόσον παραδόξως διατυπούνται, ώστε θα ήτο αδύνατον να αναγνωρισθή η ρωμαντική εκείνη του 1720 Γαλλία, η τοσάκις υμνηθείσα και περιγραφείσα υπό των μυθιστορημάτων, αν αυτός ο συγγραφεύς δεν εμαρτύρει αυτό ρητώς και δι’ αποδείξεων. Ιδία αι περιγραφαί των τελετών, της Αυλής των Βερσαλλιών, της Όπερας είνε απαράμιλλοι. Την γλώσσαν δε της μεταφράσεως ουδ’ εσκέφθημεν να μεταβάλωμεν κατά κεραίαν. Η αναλογία αυτής προς τα εκφραζόμενα διανοήματα ευρίσκεται εν τη τελειότητι. Των δε ακατανοήτων η έννοια…. αφίεται εις την επιείκειαν του αναγνώστου.» [Εβδομάς 25-8-1890, 7].

.

«Άφιξις εις Γαλλίαν - Υποδοχαί - Κάθαρσις. Εμβαίνοντες εις το Γαλούνι [είδος πλοίου] το πραγματευτάδικον, Φραντζέζικον τη 4η του Ζιλχτιτζέ, κατά το 1132 έτος, και κινούντες εφθάσαμεν εις τον λιμένα του Λαζαρέτου [=λοιμοκαθαρτήριο] […]. Επειδή εις εκείνον τον τόπον, όταν είναι αρρωστιά και τύχη και έλθουν από άλλους τόπους άνθρωποι, δεν τους συναναστρέφονται μερικόν καιρόν, αλλά μακρόθεν ανταμώνονται και συνομιλούν χωρίς να πλησιάσουν· και κατά τον καιρόν οπού επήγαμεν ημείς, ήτον εις την Μαρσίλιαν πολλή αρρωστιά και εις την επαρχίαν του Πουρουβάντζε [Προβηγκία/Provence]. Και όντας η πόλις και χώρα αύτη, το Τολόν [Toulon], από εκείνην την επαρχίαν, εφοβούντο να μη δοθή και εκεί· και διά τούτο δεν επλησίαζαν εις τους ερχομένους έξωθεν, έως να περάσουν 30 ή και 40 ημέραις, το οποίον και το ονομάζουν λαζαρέτο γράνδε.

[…] Ταξίδιον εις Παρισίους - Διά του ποταμού - Περιγραφαί. Το δε πουρνόν εμβαίνοντες εις πλοίον εκινήσαμεν με το Κανάλι, το οποίον Κανάλι είναι από τα νερά των μερών εκείνων μαζωμένα, ωσάν ένα ποτάμι· επειδή, εις την αρχήν, διά να υπάγουν  εις το ταξείδι τους, ή εις το Παρίσι, ήτον ανάγκη, ή με πολλούς κόπους και μακρυνόν διάστημα να πηγαίνουν διά θαλάσσης, ή με πολλά έξοδα και βαρυτάτην κακοπάθειαν να πηγαίνουν διά ξηράς· αυτό δε το Κανάλι και ο δρόμος του είναι εύκολος  και εις τους πραγματευτάς πολλά ωφέλιμος, ωσάν οπού είναι το διάστημα σύντομον και το ταξείδι εύκολον.

Και όντας ο τόπος τους πολυάνθρωπος, εσυλλογίσθησαν, ότι θέλει έχη πολύ διάφορον το βασίλειόν τους από το κουμέρκι και το μπάρτζι [=δασμοί για τελωνείο και διόδια], και εξοδιάζοντες κάμποσαις χιλιάδες πουγγία άσπρα [έκαστον πουγγίον=500 γρόσια], έκαμαν αυτό το ποτάμι. Και τώρα από την άσπρην θάλασσαν με ένα καράβι αναμεταξύ από πόλεις και χώρας, χωρίς να πατήσης εις την ξηράν, πηγαίνεις και ευρίσκεις το Μπάχρι μουχίτ λεγόμενον, ήτοι τον ωκεανόν.

Και έγεινε τούτο το Κανάλι  καλλίτερον, από ότι εσυλλογίζοντο, εξοδεύθη όμως πολύς βίος, επειδή και κατά την χρείαν πολλά κτίρια οικοδομήθησαν εις αυτό το ποτάμι, διότι εις το στόμα του ποταμού από την αρχήν έως το Μοντενερούζ [Monte Naurouze], όπου είνε 120 πήχεις διάστημα, είνε υψηλότερον το νερόν και όντας των αδυνάτων να έβγη καράβι εναντίον εις το ύψος του νερού, έκαμαν με μεγάλην τέχνην εις εκείνο το διάστημα χαβούζια μεγάλα από πελεκηταίς πέτραις, οπού εις το καθ’ ένα χωρούν τρία, τέσσαρα καράβια, και έχουν από δύο μέρη στερεάς πόρτας, και αφ’ ού έμβη το καράβι εις το χαβούζι, σφαλεί η όπισθεν πόρτα, και ανοίγουν  τα δύο σουληνάρια μεγάλα τα έμπροσθεν, οπού είνε με βίδαις σφαλιστά, και εκεί όπου στέκεται το νερόν οπού είνε εμπρός εις την πόρταν ωσάν τείχος υψηλότερον και το καράβι μέσα εις το χαβούζι δύο πήχεις παρακάτω, με το άνοιγμα των βιδών αρχίζοντας να τρέχη εις το χαβούζι το νερόν, και να σηκώνεται το καράβι, μέσα εις το κάρτον της ώρας γεμίζει το χαβούζι ίσια με το έξω υψηλόν νερόν, και αναβαίνει το καράβι δύο πήχεις υψηλά ίσια με το ύψος του νερού του ετέρου χαβουζίου· και τότες, ανοίγοντες την έμπροσθεν πόρταν, αρχινά να τρέχη το καράβι· το έχουν όμως δεμένον με μεγάλα και στερεά σχοινία, και τας άκρας των σχοινίων έξω εις την ξηράν τας τραβούν δύο ή τρία μουλάρια […] και έκαμαν έως εκεί 80 χαβούζια […] έως εις το Μόντε-νερούζ· και απ’ εκεί αρχίζει το κατέβασμα και είναι 24 χαβούζια πάλιν έως το Τολόζι [Toulouse].

[…] Αι Βερσαλλίαι - Οι κήποι τα αναβρυτήρια και αι δεξαμεναί. Το πουρνόν ελθών ο επιτηρητής του Βερσάλε, και άλλοι άρχοντες και επίτροποι μας είπαν: –Ορίσετε εις την θεωρίαν του Μπακτσέ. Και μας ήφεραν ένα κοτζί [=χειράμαξα] νόστιμον, με δύο τροχούς, εις το οποίον εμβαίνει ο Ρήγας όταν περιπατή εις τον Μπακτσέν, και το τραβούν τέσσαρες άνθρωποι· και πρώτον μας επήγαν εις ένα μέρος οπού ήτον ως ξεχωριστή μία δουμπράβα [=άλσος] με δένδρα αραδιασμένα, και εις το ύψος ισόμετρα· και αναμεταξύ εις τα δένδρα ήσαν σοκάκια αντικρύζοντα ένα με το άλλο, και εις κάθε αντίκρυσμα των σοκακίων ήτον ένα χαβούζι και σαδιρβάνι [=αναβρυτήριον], και εις κάθε σαρδιβάνι είχαν κατασκευασμένα μιας λογής ζώα, οπού έβγαινε νερό από το στόμα τους. Και εις όλην την δουμπράβαν εκείνην ήσαν σαδιρβάνια 39, τα οποία τα έκαμαν κατά την διήγησι του Χουμαγιούμ ναμέ [=έμμετρη ιστορία με κατορθώματα βασιλιάδων], έχοντες διήγησιν του κάθε σαδιρβανιού εις πινακίδα γραμμένην και ξεχωριστά εις μάρμαρον των προυντζίνων ζώων σκαμμένην.

Έπειτα επήγαμεν εις ένα μέρος και είδαμεν τριανταδύο στύλους μαρμαρένιους, και επάνω τους τριανταδύο καμάραις, και αποκάτω από κάθε καμάραν είχαν από ένα φεβαρέν, οπού ετίναζε το νερόν ίσια με το μεγάλον δάκτυλον του χερίου.

[…] Το Μαρλύ - Δενδροστοιχίαι και σκιάδες - Έκστασις του Ελτζή. Παρομοίως είδομεν και άλλα πολλά τεχνικά και αξιοθέατα πράγματα, τη δε επαύριον επήγαμεν εις το αντικρυνόν μέρος, και εθεωρήσαμεν το σεράγιον οπού ονομάζεται Μαρλύ. Και του περιβολίου το κάλλος και την ωραιότητα δεν την είδα εις άλλα. Και βέβαια τα τόσα δένδρα, οπού είναι εκεί φυτεμένα με τάξιν και αρμονίαν αλλού δεν θέλει είνε· από τα οποία δένδρα τα υψηλότερα τα έχουν περασμένα ένα εις το άλλο ίσια, χωρίς να είνε φύλλα ή κλωνάρια παραπάνω, ή παρακάτω και θαρρείς πως είνε όλα ένα, και πως έγειναν καμάρα από την άκραν των δένδρων έως εις το τέλος· εις τόσον οπού και αν βρέξη δεν έχεις ανάγκην από την βροχήν. Μάλιστα από τα δένδρα αυτά έκαμαν οδάδες με τένδαις και με πόρταις, και λογιών λογιών καθώς ηθέλησαν εμεταχειρίσθησαν τα δένδρα αυτά με τόσην τέχνην και επιτηδειότητα, οπού εις τον ύπνον του αν τα ιδή τινάς, θέλει ευφρανθή μεγάλην χαράν. Τα οποία θεωρώντας ενθυμήθηκα το αγέτι [=εδάφιο Κορανίου] όπου λέγει, ελδουνιά πιτζίν ουλ μούμιν βε τζενέτούλ κιαφέρ [=ο κόσμος είναι η φυλακή των πιστών και ο παράδεισος των απίστων].

[…] Επίσκεψις εν τη Ακαδημία, τοις Μουσείοις και ταις Συλλογαίς. Είνε όμως μέσα εις το Παρίσι θαυμαστά κτίρια και σεράγια αναρίθμητα.

Και εθεωρήσαμεν και έτερον Μπακτσέν του Ρηγός. Εις το ένα μέρος του είναι η Ακαδημία, εις την οποίαν είδομεν διαφόρων ανθρώπων κορμία, άλλα μόνον τα κόκκαλα, και άλλα με το κρέας μπαλσαμωμένα, ανδρών τε και γυναικών, παιδίων τε και βρεφών, ομοίως και όλων των ζώων. Εκεί είνε το σπουδαστήριον, και συνάζονται πάντοτε οι μαθηταί, και λαμβάνουν μάθημα από τον διδάσκαλον διά όλα τα μέλη, και νεύρα, και κλείδωσες του ανθρώπου, βάλλοντες μεγάλην επιμέλειαν. Το δε άλλο μέρος είνε το σπουδαστήριον της Ιατρικής, και δίδονται και εκεί καθ’ ημέραν μαθήματα· εις του οποίου την σπετζαρίαν είδομεν κάμποσους οδάδες όλο με θέσεις γεμάταις με διάφορα ιατρικά, ως τόσον οπού λέγουν να μη λείπη κανένα είδος ιατρικού από όσα είνε εις τον κόσμον, αλλ’ όλα τα θαυμαστά ιατρικά, τόσον της θαλάσσης, και ξηράς όσον και τα των πετρών, και δένδρων, και μετάλλων της γης να ευρίσκονται εκεί, και είνε αναρίθμητα. Μάλιστα εσύναξαν από παντού, ωσάν από Περσίαν, Ουσπεκίαν, Ινδίαν, και Κιουτάϊαν, και από της νέας Ινδίας, και έφεραν διάφορα δένδρα, καρπούς, και σπόρους, και χόρτα οπού ποτέ δεν εφάνησαν. Και είνε αξία απορίας η επιμέλεια οπού κάμνουν εις την σύναξιν τούτων. […]

Εν τω εργοστασίω των Γοβελίνων. Τεχνοκριτικαί εντυπώσεις. Είδομεν και άλλα πολλά τεχνικά πράγματα σαράγια, εκκλησίας, βιβλιοθήκας, και άλλα οπού δεν περιγράφονται· μάλιστα έναν Κερχανέν [=βιοτεχνία] οπού δουλεύουν τα χρυσά και βαρύτιμα κιλίμια […] και όντας ο Κερχανές μεγάλος, εκρέμασαν υπέρ τα εκατόν κιλίμια, τα οποία στοχαζόμενοι απορήσαμεν, επειδή υφαίνουν επάνω εις αυτά λουλούδια με κρυσταλλένια κουμάρια [=βάζα] οπού θαρρείς πως είναι αληθινά. Και ιστορίας ανθρώπων με τόσην πολλήν τέχνην, και επιτηδειότητα, οπού σε φαίνεται εκείνο το πρόσωπον με τα μάγουλα, και οφρύδια, και μαλλιά του κεφαλίου και γένεια, οπού εις χαρτί στιλιβωτόν ίσως να δυσκολεύεται ο ζωγράφος να τα ζωγραφίση τοιαύτης λογής· και αυτοί με το ύφασμα τα κάνουν απαραλλακτως ωσάν ζωντανά.

Βέβαια, είνε διά να απορήση τινάς εις αυτήν την τέχνην, μάλιστα οπού εις μερικά πρόσωπα από αυταίς ταις ιστορίαις έδειχναν χαράν  και γέλωτα, και εις άλλην λύπην, και μερικά πάλιν τάχα πως φοβούνται και φυλάττονται, άλλοι εφαίνοντο πως ξεγυμνόνονται, και άλλοι αλλέως, οπού θαρρείς ότι είνε ζωντανοί. Είνε δε εις τον Κερχανέν αυτόν υπέρ τα εκατόν τεζγιάκια [=αργαλειοί] και έως εξακόσιοι άνθρωποι δουλευταί, […]

Εν τω Αστεροσκοπείω - Περιγραφή των οργάνων και τηλεσκοπείων. Εις αυτήν την πόλιν είχε κάμει ο γέροντας πρώην Ρήγας [Λουδοβίκος ΙΔ΄, β. 1643-1715] ένα σπουδαστήριον της Αστρονομικής επιστήμης, και ευρίσκοντας ένα επιτήδειον και εντελή διδάσκαλον [τον γενοβέζο πολιτογραφημένο γάλλο Jean-Dominique Cassini], είχε κάμει δι’ αυτόν ένα κτίριον πέτρινον  τρίπατον [Οbservatoire de Paris, 1669], με διαφόρους οδάδες εις το κάθε πάτωμα, οι οποίοι είναι γεμάτοι από αναρίθμητα διάφορα όργανα, και εργαλεία της Αστρονομίας, Γεωμετρίας και κάθε άλλης επιστήμης. Και είνε και ένας καθρέπτης εις μήκος μεγάλου σινίου κατασκευασμένος από διμισκί [=δαμασκηνό] σίδηρον, οπού ονομάζεται τούρκικα Περτεβσούζ [=φακός] και από τζελίκι πουλάδι [=ατσάλι] λουστρεμένα σκαμνία μεγάλα και επάνω αυτών σφαίραι, οπού χωρεί η κάθε μία τρεις ανθρώπους, και άλλα πολλά και διάφορα εργαλεία της Αστρονομικής τέχνης, και κάθε άλλης επιστήμης, οπού μήτε τα είδαμεν, μήτε τα ηκούσαμεν. […] Ηύραν και μίαν ψιλήν τέχνην οπού με ευκολίαν δείχνει την έκλειψιν τόσον του Ηλίου, όσον και της Σελήνης, και πότε, και πόσον μέλλει να γείνη, της οποίας τέχνης είδομεν και τα εργαλεία και σφαίρας της. […]».

Πηγή: Εβδομάς έτ. Ζ΄, τεύχη 34-39(25.8-29.9.1890) και Πηνελόπη Στάθη, Ένας Οθωμανός πρέσβης στη Γαλλία το 18^ο αιώνα, Η καθ’ ημάς Ανατολή Ε΄(2000), 135-177: στο τέλος, σ. 173, «αψξ αντεγράφθη το παρόν από τον Τζιας επίσκοπον», 1760.

Διατηρήθηκαν οι τίτλοι  κεφαλαίων της Εβδομάδος, ενώ μεταφράσεις τουρκικών λέξεων αντλήθηκαν και από τις δύο αποσπασματικές εκδοχές της ελληνικής μετάφρασης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γιάννης Καρράς, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15^ος-19^ος αιώνας), Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991

Bernard Lewis, The Muslim Discovery of Europe, London 2000 [1982]

Μοντεσκιέ, Δοκίμιο με θέμα το γούστο, πρόλογος Παν. Μουλλά, Πόλις, Αθήνα 1994.