Ακμή και παρακμή των ελίτ

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΕΡΤΙΚΑ

Δημήτρης Μεράντζας, Έρως Αναίσθητος, 2017, πτυσσόμενο φορείο, θραύσματα μαρμάρων διαφορετικών προελεύσεων, 230 x 50 x 35 εκ.

VILFREDO PARETO, Ακμή και παρακμή των ελίτ, μτφρ.: Άννα Δούκουρη – Γιώργος Μερτίκας, εκδόσεις κουκκίδα

Ο Vilfredo Pareto (1848-1923) είναι ένας από τους κλασικούς στοχαστές της κοινωνιολογίας. Για την ακρίβεια, είναι ευρύτερα γνωστός για το κοινωνιολογικό του έργο, παρ’ ότι στην εποχή του (και όχι μόνο) απέκτησε φήμη κι έγινε ακαδημαϊκός δάσκαλος χάρη στις καινοτόμες αντιλήψεις του για την οικονομετρία. Στο σύντομο εισαγωγικό σημείωμα που ακολουθεί δεν φιλοδοξούμε να παρουσιάσουμε τον βίο και το έργο του Ιταλού λόγιου. Θα περιοριστούμε σ’ όσα στοιχεία, κατά τη γνώμη μας, συμβάλλουν στην κατανόηση όσων μελετών του εδώ δημοσιεύονται.[1]

Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας με μακρά ιστορία στην πολιτική ζωή της Λιγουρίας και της Ιταλίας, ο Παρέτο γεννήθηκε στο Παρίσι όπου η οικογένειά του ζούσε εξόριστη. Το 1858, έτος που ο Καβούρ εγκαινιάζει το φιλελεύθερο πρόγραμμά του, θα επιστρέψουν στην Ιταλία. Μετά το πέρας των εγκύκλιων σπουδών ο Βιλφρέντο Παρέτο θα φοιτήσει στην πολυτεχνική σχολή μηχανικών του Τορίνο και θα εκπονήσει τη διδακτορική του με θέμα την ισορροπία των στερεών σωμάτων. Στη συνέχεια θα ασκήσει το επάγγελμα του μηχανικού στην εταιρεία σιδηροδρόμων της Φλωρεντίας, όπου και εγκαταστάθηκε το 1874.

Οι επαγγελματικές του υποχρεώσεις θα τον φέρουν συχνά στην Αγγλία∙ εκεί εντάσσεται στην «Κοινωνία Άνταμ Σμιθ» κι έκτοτε παραμένει ένθερμος υποστηρικτής του ελεύθερου εμπορίου. Μεταξύ 1883 και 1892 δημοσιεύει σειρά άρθρων υπέρ του ελεύθερου εμπορίου, κατά της αυξημένης φορολογίας, των προνομίων των μονοπωλίων και των καρτέλ, μα και κατά της αύξησης των μισθών. Σ’ αυτά τα άρθρα καυτηριάζει την απληστία των ανώτερων τάξεων, χωρίς να επιφυλάξει καλύτερη μοίρα στις κατώτερες. Πολέμιος της αποικιοκρατικής πολιτικής και των δασμών στο εξωτερικό εμπόριο, υποστηρίζει την ενιαία εσωτερική αγορά της Ιταλίας που αναπτύχθηκε χάρη στην κρατική ενοποίηση. Το 1893, κι έπειτα από πρόταση του Walras, ο Παρέτο θα αναλάβει την έδρα της πολιτικής οικονομίας στο πανεπιστήμιο της Λωζάννης.

Στην Άνοδο και πτώση των ελίτ ο Παρέτο εκθέτει τη θεωρία του για τα κοινωνικά συστήματα.[2] Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζει συνοπτικά όσους νόμους-θεωρήματα αναλύει στα υπόλοιπα τρία. Η ανθρώπινη δράση, λέει ο Παρέτο, ως επί το πλείστον δεν στηρίζεται στον ορθό Λόγο μα στα αισθήματα. Ο άνθρωπος ωθείται σε δράση από μη λογικά κίνητρα, αλλά συνδέει τη δράση του με κάποιες λογικές αρχές, εκλογικεύει την προαίρεσή του. Ο Παρέτο ονομάζει κατάλοιπα την εκδήλωση των αισθημάτων. Τα κατάλοιπα είναι μια ανθρώπινη σταθερά, ένα μέρος της ανθρώπινης φύσης θα μπορούσε να πει κανείς, χωρίς όμως να ταυτίζονται ή να παραπέμπουν σε κάποια ψυχολογική θεώρηση της κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, η εκδήλωση των αισθημάτων δεν είναι ένα αμιγώς κοινωνιολογικό φαινόμενο εφ’ όσον εδράζεται στον ανθρώπινο ψυχισμό. Πρόκειται δηλαδή για μια ενδιάμεση κατάσταση, στην οποία ανάγεται η φαινομενολογία τόσο του κοινωνικού γίγνεσθαι μα και του ανθρώπινου ψυχισμού.

Ο Παρέτο θα χρησιμοποιήσει μια παρομοίωση με μακρά προϊστορία για να χαρακτηρίσει τις ελίτ που διακατέχονται από τα προαναφερθέντα κατάλοιπα: οι αντιπαλότητες αυτών των ελίτ, λέει, είναι μάχες ανάμεσα σε λέοντες και αλεπούδες. Λέοντες είναι οι κυρίαρχες ελίτ που μάχονται να διατηρήσουν και να διευρύνουν την καθεστηκυία τάξη. Η παρακμή των ελίτ που βρίσκονται στην εξουσία (των λεόντων) επέρχεται με την ελάττωση της ισχύος τους, όταν αυτές εκφυλίζονται από μια συνδρομή ανθρωπιστικών αισθημάτων και ακόρεστου πλουτισμού, μέσω της λεηλασίας και του εκμαυλισμού των υπόλοιπων τάξεων. Οι αναδυόμενες ελίτ (οι αλεπούδες) συμμαχούν με την καταπιεσμένη πλειονότητα, επικαλούμενες τα κοινά συμφέροντα, και ανέρχονται στην εξουσία, προβαίνοντας σε κάποιες δευτερεύουσες παραχωρήσεις στους συμμάχους τους από τις υπόλοιπες τάξεις.

Η εκλογίκευση της ανθρώπινης δράσης και της εκδήλωσης των αισθημάτων, των καταλοίπων, γίνεται μέσω των παραγώγων. Τα παράγωγα είναι ό,τι αποκαλούμε ιδεολογία, δηλαδή οι λόγοι που επικαλούνται οι άνθρωποι για να δικαιολογήσουν τη δράση τους, συνήθως εκ των υστέρων. Μύθοι, θρησκείες, μεταφυσικές θεωρίες, τεχνο-επιστημονικές ιδεολογίες είναι μορφές των παραγώγων. Μία εφαρμογή της θεωρίας των παραγώγων και των καταλοίπων, καθώς και της επίδρασής τους στην κυκλοφορία των ελίτ, είναι το σύγγραμμα του Παρέτο για τα Σοσιαλιστικά συστήματα,[3] στο οποίο ο μαρξισμός ερμηνεύεται ως μία εγκόσμια θρησκεία.

Ο Βιλφρέντο Παρέτο έχει τύχει πολλαπλών αναγνώσεων και αποτιμήσεων. Το βέβαιο είναι ότι με τις εργώδεις θεωρητικές παρεμβάσεις του και τα συγγράμματά του θέλησε να διαφυλάξει και να διευρύνει την ελευθερία της πατρίδας του. Κοντολογίς, το σύνολο του έργου του μπορεί να ιδωθεί σαν μια προειδοποίηση, σαν ένα σήμα κινδύνου, για όσες εύκολες ή ευχάριστες πολιτικές και ιδεολογίες ωθούν ένα κοινωνικό σύστημα σε παρακμή κι έναν λαό στην ανελευθερία ή στη δουλεία. Αυτή την οπτική γωνία για τον Παρέτο υιοθετούν δύο σπουδαίοι στοχαστές με διαφορετική πολιτική προέλευση, ο Ραϋμόν Αρόν και ο Τζέιμς Μπάρναμ.[4] Αμφότεροι συμφωνούν ότι ο Παρέτο είναι ένας φιλελεύθερος στοχαστής, με την κλασική έννοια του όρου, ένας υπέρμαχος της ελευθερίας. Αμφότεροι συμφωνούν ότι ο Παρέτο ανήκει στην παράδοση των μακιαβελικών, οι οποίοι αντέστρεψαν την παραδοσιακή κλίμακα αξιών και υπέταξαν την ηθική στην πολιτική προκειμένου να ιδρυθεί και να στερεωθεί μια ελεύθερη πολιτεία.

 Ο Βιλφρέντο Παρέτο, όπως γίνεται φανερό από τη λογικο-πειραματική επιστήμη την οποία εγκαινίασε, ανήκει στο βασικό ρεύμα του διαφωτισμού το οποίο ανατίμησε τον εμπειρικό κόσμο. Ωστόσο, η ανατίμηση της εμπειρίας δυνάμει της λογικο-πειραματικής επιστήμης είναι η μία όψη του διαφωτιστικού του προτάγματος. Η άλλη όψη είναι η κριτική θεώρηση του διαφωτισμού, και ειδικότερα του ρεύματος της λογοκρατίας. Η θεωρία του Παρέτο για τα αισθήματα και την εκδήλωση των αισθημάτων αμφισβητεί την κυριαρχία του ορθού Λόγου, την έποψη ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες και οι άνθρωποι γενικώς μπορεί να δρουν σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου. Έτσι, στην ορθολογική πρόοδο δεν αναγνωρίζει μια ουσιαστική εξέλιξη, αλλά μια εκκοσμικευμένη θεολογία, ή, για να το πούμε στη δική του ορολογία, ένα παράγωγο. Με τους όρους της προοδευτικής ιδεολογίας κάτι τέτοιο θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οπισθοδρόμηση, αλλά με βάση τη λογικο-πειραματική σκέψη, η οποία περιγράφει το φαινόμενο, πρόκειται για μία ακόμα κυκλική κύμανση. Κατά πόσον αυτός ο κύκλος της εκκοσμικευμένης θεολογίας συνεχίζεται ή έχει αρχίσει μια καθοδική πορεία, μα και το τι έχει αναδυθεί, είναι τα μείζονα ερωτήματα στα οποία ασφαλώς καλείται να δώσει απάντηση η αδέσμευτη επιστήμη. Ωστόσο αυτές οι απαντήσεις της επιστήμης, όπως κατ’ επανάληψη τονίζει ο Παρέτο, δεν αφορούν άμεσα τα υποκείμενα της δράσης, τα οποία για να προσανατολιστούν στη ζωή χρειάζονται τη δέσμευση, τη στράτευση για έναν σκοπό.

[Από τον πρόλογο στο βιβλίο]

---

[1] Για μια εκτενή και εμπεριστατωμένη παρουσίαση του όλου έργου του  Παρέτο, και των κύριων στοιχείων της βιογραφίας του, βλ.  Ραϋμόν Αρόν, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης τόμ. 2, σ. 148-265, Γνώση, Αθήνα 1984.

[2] Ας μην ξεχνάμε ότι η έννοια του συστήματος στον T. Parsons έχει τις καταβολές της στην κοινωνιολογία του Παρέτο.

[3] Les systems socialistes, Giard, Παρίσι 1903. Τα Σοσιαλιστικά συστήματα είναι το μόνο σύγγραμμα του Παρέτο που είχε ίσαμε τώρα εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα σε μετάφραση Γιάννη Σ. Αλτηγού, Αθήνα 1952.

[4] Βλ. James Burnham, «Μια άλλη θεωρία της δημοκρατίας», Λεβιάθαν 16, μτφρ. Γιώργος Μερτίκας, Αθήνα 1996, και Οι μακιαβελιστές, μτφρ.  Μαρία Αλαβάνου, Κέδρος, σ. 251 κ.ε.,  Αθήνα 2009.