Τα όντα του Μπόρχες

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ Δ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ

Ewa Szczekan, Cycle Meeting, 2012, λάδι σε καμβά, 130 x 160 εκ.

ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ, Το βιβλίο των φανταστικών όντων, μετάφραση Γιώργος Βέης

Εκδόσεις  Πατάκη, σελ. 302

Για τον γνωστό σε όλο τον κόσμο αργεντινό συγγραφέα Χ. Λ. Μπόρχες δεν χρειάζεται να ειπωθούν πολλά. Θα αντιγράψω μόνο τα ελάχιστα που υπάρχουν στο αφτί του εμπροσθόφυλλου: «Γεννήθηκε στο Μπουένος Άϊρες το 1899 και πέθανε στη Γενεύη το 1986. Έζησε τυφλός τα περισσότερα χρόνια της ζωής του. Νυμφεύτηκε δύο φορές. Ταξίδεψε και διάβασε πολύ. Χρημάτισε (μεταξύ άλλων) διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Μπουένος Άϊρες. Έγραψε ποιήματα, πεζά (μόνο διηγήματα και παραβολές), δοκίμια, σενάρια για τον κινηματογράφο. Δίδαξε και έδωσε διαλέξεις σε πανεπιστήμια της Αργεντινής και των ΗΠΑ. Αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Δεν τιμήθηκε με Βραβείο Νόμπελ». Περισσότερα βιογραφικά στοιχεία και πληροφορίες για την ιστορία των εκδόσεων αυτού του βιβλίου υπάρχουν στο εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή Γιώργου Βέη, βραβευμένου συγγραφέα, ποιητή, δοκιμιογράφου και μεταφραστή. 

Το βιβλίο, που είναι και μια πολύ ωραία έκδοση, έχει την πρωτοτυπία ότι δεν ασχολείται με πραγματικά, αλλά μόνο με «φανταστικά όντα», εκείνα δηλαδή τα παράξενα πλάσματα που η ανθρώπινη φαντασία συνέλαβε στον χρόνο και στον χώρο. Στην αρχή ο Μπόρχες, για να μας εισαγάγει στο θέμα του βιβλίου, αναφέρεται σ’ ένα συνήθη ζωολογικό κήπο με ζωντανά πραγματικά ζώα πχ με λιοντάρια, τίγρεις, ιαγουάρους, γύπες, καμηλοπαρδάλεις και με όλη την εκπληκτική ποικιλία του ζωϊκού βασιλείου. Ένα παιδί που βλέπει όλα αυτά τα ζώα, ενώ θα περίμενε κανείς να φοβηθεί, να πανικοβληθεί, ωστόσο όλοι ξέρουμε ότι τα παιδιά δεν φοβούνται, αντίθετα μάλιστα απολαμβάνουν το θέαμα, χαίρονται. Η επίσκεψη μάλιστα σ’ ένα ζωολογικό κήπο είναι μία από τις χαρές της παιδικής ηλικίας. Απέναντι στα ζώα αισθάνονται ευχάριστα, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση που ανακαλύπτουν ένα καινούργιο πράγμα, ένα παιχνίδι, ένα πάνινο ελεφαντάκι, κούκλες, κλειδαριές κ.ά. Δεν φοβούνται ίσως, γιατί νιώθουν προστατευμένα από τους γονείς τους. Όταν αργότερα λείψει αυτή η γλυκειά αίσθηση της προστασίας, αρχίζει ο φόβος, ο πανικός. Ο Πλάτων, γράφει ο Μπόρχες, θα μας έλεγε ότι το παιδί δεν φοβάται την τίγρη, γιατί την έχει ήδη συναντήσει στον κόσμο των «αρχετύπων» του και τώρα που τη βλέπει την «αναγνωρίζει», ενώ ο Σοπενχάουερ θα μας έλεγε ότι το παιδί δεν φοβάται, γιατί έχει τη συνείδηση ότι οι τίγρεις κι αυτό (το παιδί) είναι το ίδιο και το αυτό πράγμα ως εκφάνσεις της μοναδικής εκείνης ουσίας, της «Βούλησης», που διαμορφώνει την ποικιλία των όντων.

Υπάρχει όμως κι ένας άλλος κήπος «φανταστικών όντων», φανταστικών μυθολογικών ζώων, μέσα στον οποίο δεν συναντά κανείς λιοντάρια, τίγρεις κτλ, αλλά σφίγγες, κένταυρους, γρύπες, δράκοντες, γοργόνες, στοιχειά κ.ά. Σ’ αυτό τον κήπο θα μπορούσε κανείς να συμπεριλάβει πολυαριθμότερα, άπειρα ίσως και πολύ παράδοξα, όντα, αφού μπορεί να τα επινοήσει συνδυάζοντας μέλη πραγματικών όντων. Επινοεί π.χ. τον Kένταυρο αναμιγνύοντας το μισό άνω κορμί του ανθρώπου με το μισό πίσω μέρος του αλόγου. Για τον Μινώταυρο αναμιγνύει κεφάλι ταύρου και κορμί ανθρώπου. Για τη γοργόνα αναμιγνύει το πάνω μέρος του κορμιού γυναίκας και την ουρά ψαριού. Οι δυνατοί δηλαδή συνδυασμοί είναι άπειροι κι η παραγωγή «φανταστικών όντων» απεριόριστη. Το θέμα είναι αν η ποιότητα των φανταστικών όντων θα είναι εξίσου καλή ή ανώτερη των πραγματικών όντων. Θα διεγείρουν δηλαδή τη φαντασία μας, όπως τα πραγματικά? Άποψη του Μπόρχες είναι ότι η μυθική τελικά ζωολογία «είναι κατά πολύ φτωχότερη από τη ζωολογία του Δημιουργού». Το βιβλίο περιλαμβάνει 120 λήμματα-διηγήσεις τέτοιων όντων. Θα μπορούσε βέβαια, όπως γράφει ο Μπόρχες, να περιλαμβάνει πολύ περισσότερα, αλλά πιστεύει ότι το παρόν βιβλίο αποτελεί μια βάση για μελλοντικές εκδόσεις που θα περιλαμβάνουν πολύ περισσότερα τέρατα με την αναδίφηση των κλασικών και ανατολικών λογοτεχνιών. Γι’ αυτό τον λόγο καλούσε τους αναγνώστες της Λατινικής Αμερικής να στείλουν τα ονόματα, την ακριβή περιγραφή και τα κυριότερα χαρακτηριστικά των τοπικών τους τεράτων.

Νομίζω ότι δεν είναι δυνατό να παρουσιάσουμε εδώ κάποιες ιστορίες από το βιβλίο, γιατί δεν θα αποφεύγαμε την απλούστευση. Θα αναφέρω μόνο μερικούς τίτλους μήπως και βάλουν τον αναγνώστη στο κλίμα αυτών των μαγευτικών διηγήσεων για τα παράδοξα αυτά όντα: Οι άγγελοι του Σβέντεμπουργκ, Οι Αντιλόπες με τα έξι πόδια, Ένας απόγονος του Λεβιάθαν, Άρπυιες, Οι Βαλκυρίες, Ο Γρύπας, Οι Διάβολοι του Σβέντεμπουργκ, Ο Δράκοντας της Ανατολής, Ο Δράκοντας της Δύσης, Οι Εβραϊκοί Δαίμονες, Ο Κένταυρος, Ο Μινώταυρος, Ο Μονόκερος της Κίνας κ.ά. Εννοείται βέβαια ότι οι ιστορίες αυτές μπορούν και πρέπει να διαβαστούν, όπως είναι παράκληση και του συγγραφέα, όχι με τη σειρά, αλλά κατ’ εκλογήν. Τελειώνοντας, θα ήθελα να προσθέσω ότι οι διηγήσεις αυτές περιέχουν πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές σε αρχαίους και νεότερους συγγραφείς. Να προσθέσω ακόμη την άποψη του ίδιου του Μπόρχες γι’ αυτά τα φανταστικά όντα: «Ο τίτλος του παρόντος θα μπορούσε να δικαιολογήσει την περίληψη σ’ αυτό και του πρίγκιπα Άμλετ, του σημείου, της γραμμής, της επιφάνειας, των –ν διαστάσεων υπερεπιπέδων και υπερόγκων, όλων των γενικών εννοιών, ενδεχομένως του καθένα από μας και του Θεού. Εν ολίγοις, του Σύμπαντος» .

Ο Χρήστος Δ. Αντωνίου είναι δρ. φιλολογίας-ποιητής