Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στον ελληνικό χώρο

ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗ

ΑΝΝΑ ΜΑΧΑΙΡΑ - ΛΗΔΑ ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΑΚΗ (επιμ.), Εβραϊκές κοινότητες. Ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος - 20ός αι.: Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, Ισνάφι, Γιάννενα 2016, σελ. 382.

Τη διεύρυνση του πεδίου των εβραϊκών σπουδών στην Ελλάδα, τόσο χρονικά όσο και γεωγραφικά, φιλοδοξεί ο συλλογικός τόμος Εβραϊκές κοινότητες. Ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος - 20ός αι., που περιλαμβάνει εισηγήσεις του ομότιτλου διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε (21-23/5/2015) από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης.

Με σημαντική πλέον παρουσία στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο, που πρόσφατα «επικυρώθηκε» με την ίδρυση σχετικής έδρας στο ΑΠΘ, οι εβραϊκές σπουδές άρχισαν να απασχολούν συστηματικότερα τους Έλληνες ερευνητές μετά το 1990 (όχι τυχαία, την περίοδο που η αναζωπύρωση του Μακεδονικού οδήγησε σε έξαρση τον ελληνικό εθνικισμό). Η ίδρυση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού στη Θεσσαλονίκη και η διοργάνωση σειράς συνεδρίων για την εβραϊκή παρουσία στον ελληνικό χώρο στη μακρά διάρκεια, αλλά και οι μελέτες για τον αντισημιτισμό, θα σφραγίσουν την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα.

Στη συνέχεια, οι σχετικές έρευνες θα επικεντρωθούν στην εβραϊκή γενοκτονία και τις τοπικές της διαστάσεις, συναντώντας την έκρηξη των μελετών για τη δεκαετία του 1940 και, συνακόλουθα, τις σπουδές για τη μνήμη και το τραύμα, ενώ σημαντική θέση κατέχει πλέον και η μελέτη της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα από εκείνους που επέζησαν. Μια σύντομη αλλά περιεκτική επισκόπηση της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας της τελευταίας εικοσιπενταετίας παρουσιάζεται από τις επιμελήτριες του τόμου στην εισαγωγή τους.

Μολονότι πρόθεση των διοργανωτών ήταν η διεύρυνση της οπτικής για την εβραϊκή διασπορά και τα δι-εθνικά της δίκτυα, στις ανακοινώσεις κυριαρχούν, αναμενόμενα, οι δύο «Ιερουσαλήμ»: Αυτή των Βαλκανίων, η Θεσσαλονίκη των σεφαραδιτών, και η «Ιερουσαλήμ επί της Παμβώτιδας», τα Γιάννενα των ρωμανιωτών, της αρχαιότερης εβραϊκής παρουσίας στον ελλαδικό χώρο.

Τα άρθρα του τόμου κατανέμονται σε έξι ενότητες. Στην πρώτη εξετάζονται πτυχές της πολιτισμικής συγκρότησης των εβραϊκών ταυτοτήτων. Η Ρίκα Μπενβενίστε εξετάζει την έννοια της «εξορίας» στην σεφαραδίτικη συνείδηση, ενώ η Δάφνη Λάππα διερευνά τις σχέσεις των εβραϊκών κοινοτήτων με τις βενετικές αρχές και τις χριστιανικές κοινότητες στην Ανατολική Μεσόγειο τον 18ο αι. Στην ιδιαιτερότητα των ρωμανιώτικων κοινοτήτων αναφέρεται η Annette Fromm, ενώ η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου εξετάζει την παρουσία της «συκοφαντίας του αίματος» στη νεοελληνική λογοτεχνία. Τέλος, η Άννα Μαχαιρά μελετά τον γαλλικό εβραϊσμό και τον αντισημιτισμό πριν από την υπόθεση Ντρέυφους.

Η δεύτερη ενότητα ασχολείται με την εβραϊκή ταυτότητα στη λογοτεχνία, μέσα από το παράδειγμα του Γιαννιώτη διανοούμενου και ποιητή Γιωσέφ Ελιγιά (Ελένη Κουρμαντζή, Δημήτρης Καργιώτης), ενώ στην επόμενη η Λήδα Παπαστεφανάκη επιχειρεί τη συγκρότηση μιας κοινωνικής ιστορίας της γιαννιώτικης κοινότητας κατά τον 20ό αι., ο Ευάγγελος Χεκίμογλου μελετά το ρόλο των θρησκευτικών ταυτοτήτων στους αστικούς μετασχηματισμούς της οθωμανικής Θεσσαλονίκης και ο Σάκης Γκέκας τις εβραϊκές κοινότητες της Κέρκυρας κατά τον 19ο αι. Τέλος, ο Eyal Ginio διερευνά την εβραϊκή κοινότητα της Καβάλας (1912-1918), ενώ ο Φίλιππος Κάραμποτ επιχειρεί να ανασυγκροτήσει το ιστορικό της ίδρυσης της Ισραηλιτικής Αδελφότητος Αθηνών στα τέλη του 19ου αι.

Στα επιχειρηματικά δίκτυα και τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς είναι αφιερωμένη η τέταρτη ενότητα. Ο Ανδρέας Μπουρούτης διερευνά τη δράση των Alliance Israelite και Deutsche Juden Hilvsverein στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, οι Ιωάννα Πεπελάση και Δημήτρης Βαρβαρίτης την εβραϊκή παρουσία στον κόσμο των ανωνύμων εταιρειών (1910-1929) και η Άννα Μανδυλαρά τις σχέσεις ελληνικών και εβραϊκών ελίτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στην Κατοχή, την Αντίσταση και τη γενοκτονία είναι αφιερωμένη η επόμενη ενότητα, με άρθρα του Γιώργου Μαργαρίτη για τον «οικονομικό αντισημιτισμό», της Μαρίας Φράγκου για την ιταλική «εβραϊκή» πολιτική, της Μαρίας Καβάλα για τις εκτελέσεις εβραίων κομμουνιστών στη Θεσσαλονίκη το 1941-42, ενώ οι Οντέτ Βαρών-Βασάρ και ο Ιάσονας Χανδρινός εξετάζουν την εβραϊκή συμμετοχή στην Αντίσταση.

Ο τόμος ολοκληρώνεται με κείμενα για τη μνήμη της εβραϊκής γενοκτονίας, από τον Σταύρο Ζουμπουλάκη (για τις καινοδιαθηκικές ρίζες του αντισημιτισμού), την Michal Govrin (για τη μετάδοση της μνήμης της γενοκτονίας), των Χάγκεν Φλάισερ και Άννας Μαρίας Δρουμπούκη (για την πρόσληψη της τηλεοπτικής σειράς Holocaust στη Γερμανία) και της Ελένης Μπεζέ (για τον διάλογο εβραίων αριστερών και σιωνιστών κατά τη μεταπολεμική περίοδο).

Ο ανά χείρας τόμος αποτελεί, αναμφίβολα σημαντική συμβολή σε ένα δυναμικά αναπτυσσόμενο πεδίο της ελληνικής ιστοριογραφίας, που συνιστά, ταυτόχρονα, έναν «καθρέφτη» για τον τρόπο που τοποθετούμαστε απέναντι στον Άλλο, ένα «πολιτιστικό βαρόμετρο που έγκαιρα και έγκυρα προειδοποιεί για το είδος του συνανήκειν», όπως σημειώνει στον πρόλογό του ο καθηγητής Ιατρικής και πρόεδρος της ΙΚΙ Μωυσής Ελισάφ.

Χρήστος Μιχαηλίδης, Finding The Most Durable Surface, 2015, βερνικόχρωμα σε αλουμίνιο, 150 x 100 εκ.