Βαλκάνια

«Αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας»

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΩΡΤΖΗΣ, Αυστροβαλκάνια. Από πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης σε προσφυγικό καταυλισμό, πρόλογος Λαοκράτη Βάσση, Β΄ έκδοση, εμπλουτισμένη, σελ. 494

Η κριτική ενός βιβλίου –όχι μια συνήθης, απλή βιβλιοπαρουσίαση– αποτελεί πράξη δύσκολη, στην οποία δεν κρίνεται τόσο ο συγγραφέας του βιβλίου –αυτός ότι είχε να μας πει το έχει καταθέσει ήδη δημόσια– όσο εκείνος που την επιχειρεί. Κρίνεται, όπως έχω ξαναγράψει, το καλοπροαίρετο ή το κακεντρεχές της κρίσης που καταθέτει και, το κυριότερο, το αν κατανόησε τα ουσιαστικά σημεία του βιβλίου που κρίνει, τα βαθύτερα προτάγματα τα οποία συνέχουν τον λόγο του, την ορθολογικότητα της επιχειρηματολογίας του, ανεξάρτητα με το αν συμφωνεί ή όχι μ’ αυτήν. Και η δυσκολία εντείνεται, όταν έχει να αντιμετωπίσει ένα βιβλίο-ποταμό, όπως το συγκεκριμένο, όπου η ανάλυση που επιχειρεί, εκτείνεται στο χθες, το σήμερα και το αύριο, μιας τόσο πλούσιας, πολυσύνθετης, αντιφατικής, ιστορικά και πολιτισμικά, περιοχής, όπως η Βαλκανική.

Εστιασμένο το βιβλίο στις δυτικο-κεντρικές της περιοχές, με βάση κυρίως την Αυστριακή πολιτική οπτική και τις συνέπειες της βίαιης και τραυματικής διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, καθώς και τον ρόλο στις εξελίξεις, τόσο εσωτερικών ιστορικο-πολιτισμικών παραγόντων και προσώπων όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ, καταθέτει παράλληλα άγνωστες ιστορικές πληροφορίες, βασισμένες σε παραμελημμένες αρχειακές πηγές, συνεντεύξεις πολιτικών πρωταγωνιστών, προφορικές μαρτυρίες ή επιτόπιες βιωματικές εμπειρίες του συγγραφέα. Ειδικότερο ενδιαφέρον έχουν, ως προς τη διάλυση της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας, η συνέντευξή του με τον Πρόεδρο της FYROM, Κίρο Γκλιγκόροφ, για τις ευθύνες του «μοιραίου σερβοκροατικού δίδυμου», Τούσμαν και Μιλόσεβιτς, όσο και εκείνη, η αποκαλυπτική, με τον τότε πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζακ Ντελόρ, του μόνου που επιχείρησε μια ύστατη πρωτοβουλία για να αποτρέψει τη διάλυση, για τις ευθύνες που αυτή η οδηγήθηκε σε ναυάγιο.

Χαρακτηριστικότερη όλων, η σχεδόν τυχαία ανακάλυψη από τον ίδιο, του άγνωστου νεκροταφείου σφαγιασθέντων κατά την περίοδο του εμφυλίου στην Βοσνία, Σέρβων, στο Μπράτουνατς, πέντε μόλις χιλιόμετρα από το γνωστό σε όλους μας νεκροταφείο σφαγιασθέντων μουσουλμάνων στη Σρεμπρένιτσα και την οδυνηρή εμπειρία των ίδιων γυναικών να μοιρολογάνε δικούς τους και στα δύο νεκροταφεία...

Το ευτύχημα και ιδιαίτερο προσόν του βιβλίου είναι η ίδια η γραφή του, που με απλό και ζωντανό λόγο διατρέχει όλα τούτα τα πολυσήμαντα, έστω και αν σε ορισμένα σημεία ο προσεκτικός αναγνώστης διακρίνει σε αυτόν μια αποφαντική μορφή έκφρασης και κάποιες επαναλαμβανόμενες εμμονές του συγγραφέα , όπως εκείνη απαξίωσης όλων ανεξαίρετα των Μ.Κ.Ο. – εκτός από μια παραπομπή, οφείλουμε να σημειώσουμε.

Ανεξάρτητα πάντως από επιμέρους ενστάσεις, αντιρρήσεις, διαφωνίες ή απορίες –γεγονός σχεδόν φυσικό για μια περιοχή φορτισμένη με έντονα ιστορικό-πολιτικά στερεότυπα– το βασικό είναι ότι το βιβλίο καλύπτει ένα μεγάλο βιβλιογραφικό κενό, με τρόπο μάλιστα όχι δήθεν «ουδέτερο» και «επιστημονικοφανή», αλλά με άποψη σαφώς διατυπωμένη, με την οποία μπορεί κανείς να διαφωνεί ή να συμφωνεί, αλλά αυτό αποτελεί ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο διαρκούς διαλόγου με τον συγγραφέα, αλλά και του ίδιου του συγγραφέα με τις απόψεις που διατυπώνει από σελίδα σε σελίδα.

Η πλούσια αναφορά σε πηγές, κυρίως αλλά όχι μόνο αυστριακές, προηγούμενες εργασίες –με κάποια κενά στις ελληνικές αναφορές ειδικότερα στα στοιχεία για την Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης– αλλά και προσωπικές συνεντεύξεις και έντονες βιωματικές εμπειρίες, μαρτυρά την σε βάθος γνώση του χώρου που ερευνά, γεγονός το οποίο αναδεικνύεται στις αμέτρητες και κατατοπιστικές σημειώσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου, αλλά και ένθετα στη ροή του κειμένου, παρά έναν διάχυτο, κριτικό πάντως φιλοσερβισμό, μια προσωποκεντρική αντίληψη του πολιτικών εξελίξεων, μια ιδιότυπη, σε κάποιες περιπτώσεις, αποδοχή των γνωστών στο Βαλκανικό χώρο φημολογιών και κάποιες αδικαιολόγητες αποσιωπήσεις που αδικούν το όλο έργο του.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι σελίδες που αναφέρονται στην εμπλοκή της Ελλάδας στις εξελίξεις, η ανυπαρξία μιας επεξεργασμένης αντίστοιχης εξωτερικής πολιτικής και η μετατροπή της, από σταθερό παράγοντα στις βαλκανικές εξελίξεις, σε μέρος του προβλήματος, λόγω του «Μακεδονικού».

Προφανώς, είναι αδύνατο να σταθούμε σε όλα όσα με «στοχασμό κι όνειρο» καταθέτει, αλλά και στις ευρύτερες, διεθνοπολιτικές και γεωστρατηγικές, ενδιαφέρουσες αναλύσεις του, οι οποίες όμως όταν υπερβαίνουν τον κατ’ εξοχήν χώρο της έρευνάς του, και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερο αποχρώντα λόγο, παρουσιάζουν μια έντονη μονομέρεια κι έναν περίεργο συνωμοτισμό, χωρίς σε πολλές περιπτώσεις τεκμηρίωση, ιδιαίτερα όταν, έστω και παρεμπιπτόντως, αναφέρεται π.χ. στις αποκαλύψεις για το ναζιστικό παρελθόν του Κ. Βαλτχάιμ, στο Κυπριακό και το σχέδιο Ανάν, στην «αραβική άνοιξη» ως μονοδιάστατα έργο της CIA, ή όταν ισχυρίζεται ότι η συγγραφή εκείνου του βιβλίου Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού, που ξεσήκωσε τόσες συζητήσεις, ήταν αποτέλεσμα μιας …διεθνούς επιτροπής των ΗΠΑ και μιας εταιρίας του γνωστού χρηματιστή Σόρος, η οποία επικεφαλής της είχε την συγγραφέα του!

Πέρα από τέτοιου είδους παρατηρήσεις, που ας σημειωθεί κατατίθενται σε ένθετες σημειώσεις, η όλη δομή και επιχειρηματολογία της εργασίας, επικεντρώνεται στις συνέπειες της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας –της μόνης άλλωστε βαλκανικής χώρας που αναπτύχθηκε χωρίς έξωθεν κηδεμονεύσεις όλη την μεταπολεμική περίοδο– με μια εντυπωσιακή πληρότητα. Την οποία έρχεται να επεκτείνει σε παράρτημα με δύο σημαδιακά κείμενα, τον λόγο του Μιλόσεβιτς στο Κοσσυφοπέδιο, έναυσμα για την έναρξη του εμφυλίου, και τη συμφωνία στο Ντέιτον, που σφραγίζει όχι μόνο το τέλος του, αλλά και εκείνο της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας. Παράλληλα, καταθέτει ενδιαφέρουσες σκέψεις και ως προς το μέλλον που αυτή η διάλυση προδιαγράφει, όπως εύστοχα σημειώνει στον πρόλογό του ο Λαοκράτης Βάσσης. Ενώ σε όλο το έργο είναι διάχυτη η αγωνία του συγγραφέα για το αύριο της περιοχής, αυτό που περιγράφει ως προσπάθεια «αποβαλκανοποίησης». Όπως επίσης ευρύτερα για το μέλλον της όλης προσπάθειας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της ουσίας της δημοκρατίας ως αξιακού προτάγματος σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης «παγκοσμιοποίησης».

Ακριβώς με αυτή την αγωνία και τις δυσοίωνες προβλέψεις του, αξίζει να αναμετρηθεί ο συγγραφέας αυτού του σημαντικού εγχειρήματος, σε μια μελλοντική τρίτη έκδοση, που ευχόμαστε να έρθει σύντομα.