Ο Αλ. Σβώλος και η πρώιμη διαμόρφωση ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος στην Ελλάδα

 ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΛΥΜΠΕΡΑΤΟΥ

Άγγελος Αγγελόπουλος και Αλέξανδρος Σβώλος, μέλη της κυβέρνησης προερχόμενα από την ΠΕΕΑ, στην Καζέρτα, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤΟ

Ο Αλέξανδρος Σβώλος από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας συνδέθηκε με ένα εξαιρετικά σύνθετο εγχείρημα: τη διαμόρφωση ενός μαζικού σοσιαλιστικού πόλου στην Ελλάδα, του τύπου των Δυτικοευρωπαϊκών σοσιαλιστικών κομμάτων. Μια προσπάθεια που φάνταζε για τα ελληνικά δεδομένα σχεδόν ακατόρθωτη, στο μέτρο που η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος της χώρας, η πορεία της εκβιομηχάνισής της, η διαρκής κοινωνική πόλωση αλλά και οι εγγενείς περιορισμοί στη δημοκρατική λειτουργία του ελληνικού πολιτικού συστήματος δεν το επέτρεπαν τόσο στην προπολεμική, όσο και την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. 

Η προσπάθεια αυτή, στην πραγματικότητα, έδειξε να καρποφορεί μόνο με τη δημιουργία, στη διάρκεια της Κατοχής, της ευρείας κοινωνικοπολιτικής συμμαχίας του ΕΑΜ, ως τμήμα της συμμαχίας αυτής. Στο πλαίσιό της τα σοσιαλιστικά μορφώματα του Μεσοπολέμου ξεπέρασαν τα όρια μιας στενής μικροαστικής εκπροσώπησης διανοουμένων και αναδείχθηκαν σε σχηματισμούς με καθοριστικό ρόλο στον μετριασμό της ταξικής στρατηγικής του εαμικού κινήματος. Ο Σβώλος και οι συνεργάτες του εντός του ΕΑΜ, λειτουργώντας ως εγγυητές του εθνικο-απελευθερωτικού προσανατολισμού της συμμαχίας έναντι αυτού που θεωρούσαν ως εν δυνάμει διεθνιστικό τυχοδιωκτισμό του ΚΚΕ,[1] αυτοπροσδιορίζονταν ως οι εκφραστές μιας ειρηνικής μεταπολεμικής πολιτικής διευθέτησης, το πρόπλασμα της οποίας όφειλε να παραγάγει το ΕΑΜ.

Έτσι, άσκησαν πιέσεις να προτιμηθεί η υπαγωγή στο Συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, το καλοκαίρι του 1943, εις βάρος της προτεινόμενης από τον Τίτο Βαλκανικής Ομοσπονδίας, να επιτευχθεί συμφωνία κατάπαυσης των εχθροπραξιών με τον Ζέρβα, τον Φεβρουάριο του 1944, και να συντελεστεί η Συμφωνία του Λιβάνου, την οποία το ΚΚΕ τελικά αποδέχθηκε και για να μην οξύνει τις σχέσεις του με τον Σβώλο που απειλούσε με αποχώρηση από το ΕΑΜ. Το πρόβλημα ιδίως με την καθοριστική αυτή συμφωνία ήταν ότι δέχθηκε τις «ασάφειες» που πρότεινε ο Παπανδρέου στον Λίβανο, υπονομεύοντας τις καλές προθέσεις των Ελλήνων σοσιαλιστών.

Ο λόγος για τον οποίο το ΚΚΕ συμβιβάστηκε με τις επιδιώξεις του Σβώλου ήταν ότι αν και οι έλληνες σοσιαλιστές δεν συγκροτούσαν μια πολιτική δύναμη με εκτεταμένη κομματική βάση και σταθερή απεύθυνση στο κοινωνικό σώμα, είχαν ειδικό βάρος στην εαμική συμμαχία, αφού συσπείρωναν στο ΕΑΜ μάζες, στις οποίες το ίδιο το ΚΚΕ δεν είχε πρόσβαση. Ακριβώς για τον λόγο αυτό, τους παραχωρήθηκε η δυνατότητα καθοριστικής συμβολής στη διαμόρφωση του πολιτικού προγράμματος του συμμαχίας και ο ίδιος ο Σβώλος έγινε πρόεδρος της ΠΕΕΑ. Πρακτική που συνέχισε το ΕΑΜ και μετά την απελευθέρωση, προσφέροντας την επιτελική θέση του Υπουργού Οικονομικών στην κυβέρνηση Ενικής Ενότητας, στον Σβώλο.

Ωστόσο, δεδομένου ότι ο Σβώλος εξέλαβε την εμπλοκή του ΕΑΜ στα Δεκεμβριανά ως την de facto ακύρωση της διαλλακτικής πολιτικής που πρέσβευε στο εσωτερικό της συμμαχίας, αποστασιοποιήθηκε από αυτή, και παραιτήθηκε από την κυβέρνηση. Παρέμεινε, όμως, τυπικά στο ΕΑΜ μέχρι και τη Συμφωνία της Βάρκιζας, προκειμένου να μην εκληφθεί η διαφοροποίησή του ως λιποταξία, ιδίως τη στιγμή, που οι μυστικές υπηρεσίες των Βρετανών επιχειρούσαν να εμφανίσουν το μεταπολεμικό ΕΑΜ διασπασμένο. 

Αρνήθηκε, εν τούτοις, να αναλάβει τη θέση του διαπραγματευτή του ΕΑΜ στις συνομιλίες της Βάρκιζας, επέβαλε, όμως, στη θέση του τον Η. Τσιριμώκο, που κράτησε μια επαμφοτερίζουσα στάση, αν και δεν δέχθηκε τη βρετανική πρόταση να ενταχθεί στην κυβέρνηση Πλαστήρα για να απομονωθεί το ΚΚΕ. Παρότι, όμως, ο Σιάντος, ΓΓ του ΚΚΕ, έκανε το παν για να αποσοβηθεί η ρήξη του ΕΑΜ με τον Σβώλο, τελικά δεν κατέστη εφικτή η αποφυγή της ρήξης αυτής. Ο Σβώλος συζητούσε για αναδιοργάνωση του ΕΑΜ μόνο με τη μορφή μετατροπής του σε οργάνωση προβολής του έργου της αντίστασης και όχι ως μεταπολεμικό πολιτικό φορέα. Στα τέλη Μαρτίου του 1945, ο Σβώλος ανακοίνωσε επίσημα ότι αποχωρεί από το ΕΑΜ.

Ήταν, πλέον, σύμφωνα με τις θέσεις του Σβώλου, η εποχή που το κόμμα του, το ΣΚΕ-ΕΛΔ όφειλε πλέον να χειραφετηθεί εντελώς από τους κομμουνιστές και να διεκδικήσει νέες πολιτικές κατευθύνσεις που αντιστοιχούσαν στη συνολικότερη εξέλιξη του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού. Με βάση το πρωτόκολλο ίδρυσής του, το νέο κόμμα θα έθετε ως κύριο στόχο την επίτευξη μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας στη βάση της «Λαϊκής Δημοκρατίας», μιας εξουσίας που θα αναζητούσε δρόμους κοινωνικής συνεννόησης. ‘Όμως, παρότι υιοθέτησε πολλά από τα πολιτικά επιχειρήματα του ΕΑΜ το νέο αυτό κόμμα δεν συνήγειρε τις μάζες. Η επιθετικότητα της ελληνικής αστικής τάξης δεν επέτρεπε την πολυτέλεια των ενδιάμεσων πολιτικών χώρων ενώ και το ΚΚΕ της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, με τη μετριοπαθή τότε πολιτική του επί ηγεσίας Ζαχαριάδη, υπερκάλυπτε τον πολιτικό χώρο που διεκδικούσε ο Σβώλος. 

Έτσι, η Επιτροπή για τη Συνεργασία Σοσιαλιστικών και Αγροτικών Κομμάτων (ΕΣΣΑΚ), στο πρότυπο του ΕΑΜ, που συγκρότησε ο Σβώλος ήταν σαφώς περιορισμένης πολιτικής αντιπροσωπευτικότητας. Άλλοι σοσιαλιστές, όπως ο Πασαλίδης και ο Κύρκος παρέμειναν στο ΕΑΜ, ενώ το κόμμα του Σβώλου, πλαγιοκοπούνταν και από το Κέντρο του Θ. Σοφούλη, που επιχειρούσε να προσεταιριστεί τμήμα των δυνάμεων του ΣΚΕ-ΕΛΔ. Αν και το ΣΚΕ-ΕΛΔ απομονωμένο, εγκατέλειψε γρήγορα την τακτική πλήρους αποστασιοποίησης από το ΕΑΜ, και οι δύο δυνάμεις υιοθέτησαν ανάλογη στρατηγική στις εκλογές του 1946 υπέρ της αποχής, ο εμφύλιος και το σχέδιο «Λίμνες», τον Σεπτέμβριο του 1947, του ΚΚΕ διέκοψαν τις σχέσεις του Σβώλου με την κομμουνιστική Αριστερά, αν και ο Σβώλος αρνήθηκε να επιτρέψει στα μέλη του να υπογράψουν δηλώσεις αποκήρυξης του κομμουνισμού. Μετά, όμως την ανακοίνωση των αποφάσεων της 5ης Ολομέλειας του ΚΚΕ στα 1949 για το «Μακεδονικό», ο Σβώλος κατηγόρησε το ΚΚΕ για τυφλό διεθνισμό και προδοσία των ιδεωδών της αντίστασης και χειροκρότησε την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού.

Για τους λόγους αυτούς, ο Σβώλος ήταν πλήρως αρνητικός για οποιαδήποτε μορφή μετεμφυλιακής συνεργασίας με το ΚΚΕ. Ωστόσο, η απόπειρα του ΣΚΕ-ΕΛΔ να συγκροτήσει ένα μέτωπο της αριστεράς χωρίς το ΚΚΕ, όπως μορφοποιήθηκε με τη Δημοκρατική Παράταξη, τον Φεβρουάριο του 1950, δεν καρποφόρησε για μια ακόμη φορά, παρά την εκλογική επιτυχία της Δημοκρατική Παράταξης. Οι εργατικές εκπροσωπήσεις του σχηματισμού γρήγορα εγκατέλειψαν τον Σβώλο. Η ΕΠΕΚ του Πλαστήρα, παρά τις υποσχέσεις, απομόνωσε τον Σβώλο, και ο τελευταίος έμεινε χωρίς πολιτικό κοινό. Ο Σβώλος αρνήθηκε τη συνεργασία και με την ΕΔΑ με αποτέλεσμα να περάσει προσωρινά στο πολιτικό περιθώριο, από το οποίο θα βγει ξανά όταν θα συνεργαστεί ξανά με την Αριστερά στις δημοτικές εκλογές του 1954, όπου η συμμαχία ΕΔΑ και Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ), το κόμμα που δημιούργησαν οι διαγραμμένοι από την ΕΠΕΚ (Καρτάλης, Αλαμανής, Ζάκκας) με τον Α. Σβώλο, κέρδισε όλους σχεδόν τους μεγάλους δήμους της χώρας από 40.000 κατοίκους και πάνω. Η δημιουργία της Δημοκρατικής Ένωσης και η επιτυχία της στις εκλογές του 1956, που της στέρησε την εξουσία ο εκλογικός νόμος, ήταν ένα ακόμα βήμα, αποτελώντας το προανάκρουσμα μιας ακόμη πιο εντυπωσιακής πορείας της Αριστεράς στα 1958, που δεν γεύτηκε λόγω του θανάτου του ο Σβώλος.

Ο Μιχάλης Λυμπεράτος είναι ιστορικός

---

[1] Ενδεικτικό είναι ότι ο Η. Τσιριμώκος, στενός συνεργάτης του Σβώλου, ως Γραμματέας Δικαιοσύνης της ΠΕΕΑ, με την Πράξη 12 επανέφερε σε ισχύ το ποινικό και αστικό δίκαιο που ίσχυε πριν από την Κατοχή εις βάρος των δομών λαϊκής δικαιοσύνης του ΕΑΜ..