Προϊστορικές κοινωνίες και κοινωνική θεωρία

ΤΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΗΣ ΣΟΥΒΑΤΖΗ

Η κεντρική θεωρητική, μεθοδολογική και ιδεολογική στάση που διαπερνά το έργο του Σωτήρη Δημητρίου είναι η κριτική προσέγγιση στην επιστήμη ως εργαλείο του κυρίαρχου λόγου. Η πρόθεση αυτή χαρακτηρίζει αρκετά διανοητικά ρεύματα στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, ιδιαίτερα από τη δεκαετία 1960 και εξής. Ωστόσο, ελάχιστα από αυτά έχουν επιτύχει να προχωρήσουν πέραν του κριτικού αναστοχασμού, στη διαμόρφωση ολιστικών, ολοκληρωμένων και ανθεκτικών στα νεότερα επιστημονικά δεδομένα αναλυτικών προσεγγίσεων. Το έργο του Σωτήρη Δημητρίου ανήκει στις λαμπρές εξαιρέσεις. Αυτό ασφαλώς οφείλεται και στο γεγονός ότι ολόκληρος ο βίος και η κοινωνική δράση του Δημητρίου αποτελούν υποδειγματική σύμπνοια επαναστατικής θεωρίας και πράξης.

Η εναρμόνιση κριτικής κοινωνικής θεωρίας και επιστημονικής πράξης αποτυπώνεται θαυμάσια στο πεντάτομο έργο του Η Εξέλιξη του Ανθρώπου που εκδόθηκε την περίοδο 1993-2001 από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Το γεγονός ότι ο Δημητρίου επιλέγει και αναδεικνύει μια τόσο καθοριστική, μα και τόσο επιβαρυμένη από προκαταλήψεις και ιδεολογήματα, περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, την Παλαιολιθική, αποτελεί από μόνο του καινοτόμο και αντιστασιακή πράξη. Πολλώ δε μάλλον που το έργο εκπονήθηκε σε μια εποχή που η συστηματική έρευνα και, ιδιαίτερα, η διδασκαλία της Παλαιολιθικής Εποχής στην Ελλάδα ήταν ελάχιστη. Και αυτό διότι, παρότι η αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα, η συστηματική έρευνα της προϊστορίας, ιδιαίτερα της απώτερης, καθυστέρησε τουλάχιστον κατά μισό αιώνα, λόγω της επί μακρόν κλασικιστικής και εθνορομαντικής επικέντρωσης στο «ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν». Το έργο εξετάζει επιστημονικά δεδομένα από ολόκληρο τον κόσμο, καθώς και ερμηνευτικές προσεγγίσεις από τον Μεσαίωνα έως πρόσφατα, παραμένοντας μέχρι σήμερα το μόνο συνθετικό, σφαιρικό και πλήρες στο είδος του, στην ελληνική, τουλάχιστον, βιβλιογραφία. Εξίσου μοναδικές είναι η ολιστική θεωρητική προσέγγιση και η διαλεκτική μέθοδος του έργου, οι οποίες εισάγουν νέα κριτήρια και ερμηνευτικά μοντέλα για τον τρόπο πρόσληψης και την αξιολόγηση της ανθρώπινης ιστορίας, με επίκεντρο την κοινωνική δυναμική. Ας δούμε δύο συγκεκριμένα παραδείγματα.

Η φυσική εξέλιξη του ανθρώπου

Ο Δημητρίου καταρρίπτει δύο κεντρικά ιδεολογήματα: α) την υποτιθέμενη ανωτερότητα του πολιτισμού των λευκών, και β) του ανθρώπου ως ιδιαίτερης δημιουργίας του Θεού, αποσπασμένης από τη φυσική εξέλιξη. Και τα δύο συνδέονται με τις περιπέτειες της δαρβινικής θεωρίας. Με τη θεωρία της εξέλιξης ο Δαρβίνος έδειξε τη βιολογική ενότητα και ισότητα όλης της ανθρωπότητας, καταφέρνοντας πλήγμα στις ρατσιστικές θεωρίες και τις ιεραρχικές, φυλετικές ταξινομήσεις τους με βάση τα ανατομικά-βιολογικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο η ίδια η αστική τάξη, που αρχικά υποστήριξε ένθερμα τη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης, στη συνέχεια τη διαστρέβλωσε, καθιστώντας την εργαλείο της αποικιοκρατίας, του εθνικισμού και της επεκτατικής τους πολιτικής. Χάνοντας την αφετηρία της σε μια οικουμενική και εξισωτική διαδικασία προόδου, η εξελικτική θεωρία στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες συνδέθηκε με ιεραρχικές αντιλήψεις, οι οποίες είχαν ως κεντρική ιδέα την υπεροχή της «πολιτισμένης» και εξελικτικά ανώτερης Δύσης, και οι οποίες, επιπλέον, συνέδεαν τα γενετικά και φυλετικά χαρακτηριστικά των άλλων λαών με το βαθμό πνευματικής και πολιτισμικής τους ανάπτυξης.

Έτσι, επανεμφανίζονται στον 20ό αιώνα ιεραρχικές, φυλετικές-ρατσιστικές θεωρήσεις, όπως η θεωρία του πολυφυλετισμού, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει βιολογική ενότητα της ανθρώπινης εξέλιξης αλλά διαφορετικοί τύποι, ανώτεροι και κατώτεροι, οι οποίοι υποτίθεται ότι βασίζονται στη φυσική επιλογή και την «επικράτηση του ισχυρότερου». Με τον πολυφυλετισμό συνδέεται και η άποψη ότι όλοι οι τύποι ανθρώπου προ του Σύγχρονου τύπου (Homo sapiens sapiens) ήταν ανεξάρτητοι και αδιέξοδοι κλάδοι που έσβησαν (όπως π.χ. οι Νεάντερταλ, οι οποίοι υποτίθεται ότι ήταν κατώτερο είδος που εξοντώθηκε από τον Homo sapiens sapiens) και ότι ο Σύγχρονος Άνθρωπος ξεκίνησε εξ αρχής με τα σημερινά του γνωρίσματα. Η άποψη αυτή, εν συνεχεία, οδηγεί στη θεώρηση του Σύγχρονου Ανθρώπου ως προνομιούχου πλάσματος που δημιουργήθηκε πέρα και έξω από τη φυσική νομοτέλεια. Επομένως, καλλιεργεί την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι μια ξεχωριστή δημιουργία του Θεού και όχι της φύσης.

Το έργο του Δημητρίου αποκαλύπτει πλήρως τόσο τις ιδεολογικές προκαταλήψεις των θεωριών αυτών όσο και τις κοινωνικές και πολιτικές τους προεκτάσεις. Αλλά η ιδιαίτερη συμβολή του είναι ότι δεν μένει εκεί. Τουναντίον, αποδομεί αποτελεσματικά αυτές τις θεωρίες ως πλήρως ανυπόστατες, σύμφωνα με όλα τα σύγχρονα επιστημονικά πορίσματα, και, ακόμα σημαντικότερο, επαναφέρει στο κέντρο της συζήτησης την ενότητα και την ιστορικότητα όλης της ανθρωπότητας. Αυτό φαίνεται ακόμη καλύτερα παρακάτω.

Κοινωνία και πολιτισμός

Ο ιεραρχικός, μονογραμμικός εξελικτισμός, που αντιλαμβάνεται την κοινωνική εξέλιξη ως μονογραμμική διαδοχή σταδίων –από την αγριότητα/βαρβαρότητα στις σύγχρονες «πολιτισμένες» κοινωνίες– σε συνδυασμό με το βιολογισμό και τον ψυχολογισμό, αντανακλώνται και στις ιδέες περί ενστικτώδους επιθετικότητας του ανθρώπου και περί παθητικής εξάρτησής του από τη φυσική επιβίωση, και ιδίως, στην ταύτιση της κοινωνικής και πολιτισμικής προόδου με την τεχνολογική. Ο Δημητρίου αναιρεί επιτυχώς αυτή τη σαφώς Δυτικοκεντρική οπτική στις προϊστορικές κοινωνίες και καταδεικνύει τη μονομέρεια των κριτηρίων της. Όπως δείχνει το έργο του, και όπως άλλωστε επιβεβαιώνεται πλήρως και από τη σύγχρονη προϊστορική αρχαιολογία, η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Η προϊστορική ζωή ήταν πολύ πιο πολύπλευρη και οι κοινωνίες πολύ πιο δυναμικές, πολυδιάστατες και διαρκώς μεταβαλλόμενες, ήδη από την Παλαιολιθική.

Κατ’ αρχάς, η επιλογή προσωρινού καταφυγίου, η ανακάλυψη της φωτιάς, η συλλογική αναζήτηση, επεξεργασία και κατανάλωση τροφής, το ομαδικό κυνήγι άγριων ζώων, η κατασκευή εργαλείων, μια σειρά τεχνικών και κατασκευών από φθαρτά υλικά που δεν έχουν αφήσει ίχνη αλλά τις οποίες θεωρούμε βέβαιες (π.χ. επεξεργασία δερμάτων για την ένδυση, καλαθοπλεκτική, ψαθοπλεκτική κλπ.), οι τελετετουργικές-ταφικές πρακτικές και η τέχνη (π.χ. τα γυναικεία ειδώλια γνωστά ως «Αφροδίτες» και οι σπηλαιογραφίες και βραχογραφίες) αποτελούν τα πρωιμότερα διανοητικά, πολιτισμικά και κοινωνικά επιτεύγματα στην ιστορία της ανθρωπότητας και συντελέστηκαν όλα κατά την Παλαιολιθική εποχή.

Δεύτερον, κι εδώ ίσως έγκειται η πιο βαρυσήμαντη συμβολή του έργου, ο Δημητρίου (ιδίως τόμος IV, Οι Αρχές της Κοινωνικής Οργάνωσης, 1996, σελ. 209-215) αποδεικνύει αδιαμφισβήτητα ότι η κοινωνία της ισότητας, η κοινωνία δηλαδή που βασίζεται στη συλλογικότητα, την αμοιβαιότητα και την ανταπόδοση, τη συνεργασία, τη λήψη αποφάσεων με κοινή συναίνεση και τους μηχανισμούς μη βίας, είναι ιστορική πραγματικότητα και όχι ιδεαλιστική ουτοπία. Αυτή η πρωτοποριακή και τόσο καίρια συμβολή του Δημητρίου βρίσκεται σε αντίθεση με τον κυρίαρχο επιστημονικό λόγο, και γενικότερα με την κυρίαρχη αστική ιδεολογία, που ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος είναι δήθεν φύσει επιθετικός και ανταγωνιστικός, ότι η κοινωνία διαπερνάται αξιωματικά, διαχρονικά και διαπολιτισμικά από διαίρεση, ιεραρχία, καταπίεση και εκμετάλλευση, και ότι η ιστορία υποκινείται κατ’ εξοχήν από ατομικά συμφέροντα ή ανισότητες.

Από την άλλη, η οπτική του Δημητρίου είναι πλήρως συγχρονισμένη με τις πιο πρόσφατες κριτικές θεωρίες στην αρχαιολογία (ενδεικτικά, βλ. S. E. Kohring και S. Wynne-Jones (επιμ.), SocialisingComplexity: Structure, InteractionandPowerinArchaeologicalDiscourse, Οξφόρδη, 2007), οι οποίες αμφισβητούν το αναπόφευκτο της ιεραρχικής κοινωνικής οργάνωσης, καταρρίπτουν την ταύτιση του εξισωτισμού με την απλοϊκότητα, και τεκμηριώνουν τη δυναμική φύση των κοινωνιών χωρίς κεντρική εξουσία. Αυτή η εναλλακτική σχολή σκέψης υιοθετεί την έννοια της ετεραρχίας, της απουσίας, δηλαδή, κεντρικής και θεσμοθετημένης ιεραρχίας, τη δυνατότητα συνύπαρξης στην ίδια κοινωνία πολλών και διαφόρων μορφών και πηγών εξουσίας, καθώς και της περιοδικής ή εναλλασσόμενης εξουσίας, και στρέφεται, από την επί μακρόν εστίαση στην ατομική δράση, προς τη θεωρία της συλλογικής δράσης (π.χ. στρατηγικές συλλογικής δύναμης και εξουσίας, συνεταιριστικές κοινωνίες και ούτω καθεξής).

Συμπερασματικά, το έργο του Σωτήρη Δημητρίου προσφέρει τα κατάλληλα θεωρητικά και μεθοδολογικά εργαλεία, ώστε να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα και την ποικιλομορφία των κοινωνικών σχέσεων και των κοινωνικών διαδικασιών σε διαφορετικές χρονικές και ιστορικές συνθήκες. Μας βοηθά να γνωρίσουμε τον πλούτο και τη διαφορετικότητα του απώτερου παρελθόντος και να συνειδητοποιήσουμε αφενός ότι οι αντιλήψεις και οι τρόποι σκέψης για την κοινωνία και τον κόσμο άλλαξαν, και αλλάζουν, και κατά το παρελθόν και έκτοτε, και αφετέρου, ότι είναι πάντα ιστορικά και πολιτισμικά ορισμένες.

Η Στυλιανή Σουβατζή διδάσκει προϊστορική αρχαιολογία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο