Λογοτεχνία και ψυχανάλυση

Ίταλο Σβέβο και Σίγκμουν Φρόιντ

Νίκος Δραγούμης, Λύντια Μπόρζεκ, μολύβι και μελάνι, 33 x 49,5 εκ. 

ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

Όταν ο Δρ. Βάις, ο μόνος που ασκούσε στην Τεργέστη το επάγγελμα του ψυχαναλυτή, δήλωνε στον Σβέβο ότι δεν μπορούσε να γράψει σε κάποιο εξειδικευμένο περιοδικό της Βιέννης για το μυθιστόρημα Η συνείδηση του Ζήνωνα (1923) «γιατί δεν είχε τίποτε το κοινό με την ψυχανάλυση», δεν εξέφραζε παρά τις επιφυλάξεις του γιατρού στην αναζήτηση της ερευνητικής επιτυχίας όπως ο ερευνητής και ο πειραματιστής εξετάζει κάθε τι που δεν είναι επιστημονικό. Αντίθετα, ο Σβέβο, που είχε χρησιμοποιήσει την ψυχανάλυση αποκλειστικά ως εργαλείο διερεύνησης του εσωτερικού κόσμου, δεν πίστευε στη θεραπευτική της μέθοδο. Αυτά σημειώνονται στο τελευταίο κεφάλαιο της Συνείδησης του Ζήνωνα, που ο Δρ. Βάις εύρισκε σε πλήρη αντίθεση με τη θεωρία και την πρακτική της ψυχανάλυσης, ίσως γιατί έλειπαν από τον πρωταγωνιστή εκείνες οι κλασικές μορφές αντίστασης στην ίδια τη θεραπεία, όπως την είχε μελετήσει ο Φρόιντ.

Ο Σβέβο άρχισε να διαβάζει Φρόιντ το 1908, δηλαδή μόλις είχε ξυπνήσει το ενδιαφέρον για τις επιστημονικές εμπειρίες που μέχρι το 1907 ήταν γνωστές μόνο σε λίγους ειδικούς. Η πρώτη συνάντηση του Σβέβο με την ψυχανάλυση δεν υπήρξε εύκολη ούτε ευχάριστη: «Διάβασα κάτι από τον Φρόιντ με κόπο και αντιπάθεια. Δεν θα το πιστέψεις, αλλά στους συγγραφείς αγαπώ την καθαρότητα της γλώσσας κι ένα ύφος διαυγές και διανθισμένο. Κατά τη γνώμη μου, ο Φρόιντ είναι λίγο διστακτικός, επιτηδευμένος, δύσκολα ακριβής. Θα πρέπει επίσης να θυμίσω ότι ζούσα στην Αυστρία, την έδρα του Φρόιντ», γράφει στις Ανέκδοτες επιστολές του Ίταλο Σβέβο που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Paragone» τον Φεβρουάριο του 1952.  

Αυτή η δυσκολία και η αντιπάθεια δεν συμβάλλουν σε τίποτε άλλο από το να υπογραμμίσουν το άμεσο ενδιαφέρον του Σβέβο που, ξεπερνώντας την ενοχλητική προς τα λογοτεχνικά γούστα του ανάγνωση, αποδείκνυε ότι έβλεπε μόνο το επιστημονικό περιεχόμενο του έργου του Φρόιντ. Ο συγγραφέας των Γηρατειών (1898 και 1927), εύρισκε στην ψυχανάλυση την ερμηνεία φαινομένων που ο ίδιος είχε παρατηρήσει στην περιέργειά του για τα κίνητρα του ψυχολογικού μηχανισμού. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι ο Σβέβο ζούσε στην Τεργέστη, ανοιχτή στις ιταλικές επιδράσεις και τη γερμανόφωνη κουλτούρα, στις ραφινάτες ετερογενείς εμπειρίες του πολύτιμου βιεννέζικου αμαλγάματος. Έτσι εξηγείται η ταχύτητα της πληροφόρησης πάνω στις έρευνες του Φρόιντ και η άμεση αφομοίωση γνώσεων, ελάχιστα λατινογενών.

Η σχέση ανάμεσα στον Σβέβο και την ψυχανάλυση απασχόλησε εδώ και καιρό τη λογοτεχνική κριτική, σημειώνοντας κυρίως ένα χαρακτηριστικό μίγμα αποδοχής και ειρωνείας του συγγραφέα της Συνείδησης σε ότι αφορά τη φροϊδική εμπειρία. Δημιούργημα της εποχής του νατουραλισμού, ο Σβέβο δέχτηκε τις επιδράσεις του, ενώ κρατήθηκε μακριά από το λεγόμενο «παρακμιακό» ρεύμα. Αναγνώστης του Ζολά, η σχέση του μ’ αυτόν τον συγγραφέα και τον νατουραλισμό γενικότερα, ήταν μάλλον εξωγενής. Για το έργο του Σβέβο μπορούμε να πούμε πως ξεκινά από τον νατουραλισμό για να προχωρήσει σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση, εκείνη που θα τον οδηγήσει στις εφαρμογές της ψυχανάλυσης και την αποσύνθεση του μυθιστορήματος, διατηρώντας ορισμένα ίχνη στο βαθμό που του χρησιμεύουν για να περιγράψει τα φυσικά χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών και το περιβάλλον.

Στα Γηρατειά η σχέση με τον νατουραλισμό είναι ακόμη περισσότερο σαθρή και η ψυχολογική ανάλυση γίνεται το κυρίαρχο στοιχείο, σ’ ένα μυθιστόρημα εξαιρετικά μοντέρνο, που το περιεχόμενό του δεν έχει τίποτε το κοινό με τη σύγχρονή του ιταλική λογοτεχνική παραγωγή. Ο Σβέβο ανακάλυψε πρόωρα –σε σχέση με τους μαέστρους του ψυχολογικού μυθιστορήματος του 20^ού αιώνα- τη σημασία των ελάχιστων δεδομένων και των αντιφατικών και ακαταμάχητων γενετικών παρορμήσεων, μ’ άλλα λόγια το υλικό πάνω στο οποίο ο Φρόιντ ανέπτυσσε τις έρευνές του.

Για αρκετά χρόνια ο Σβέβο απομακρύνθηκε από τη λογοτεχνία ή καλύτερα, από το να γράψει λογοτεχνία. Συνέχισε να μελετά τον εαυτό του και να κρατά σημειώσεις που δεν προόριζε για δημοσίευση. Αυτή την περίοδο συναντά την ψυχανάλυση και θα πρέπει να δούμε ποιο το χρέος του στον Φρόιντ. Πρώτα απ’  όλα ο Σβέβο δεν υπήρξε ένας πιστός απόγονος, αλλά βρήκε στην ψυχανάλυση κίνητρα για ετερόδοξα πειράματα. «Τότε ο Σβέβο αφοσιώθηκε (σε πλήρη αντίθεση με την θεωρία και την πρακτική του  Φρόιντ) σε μερικές προσπάθειες αυτοανάλυσης» (Αυτοβιογραφία). Ο Ζήνωνας γεννήθηκε!

Από την ψυχανάλυση ο Σβέβο αποκτά ενδιαφέρον –σχεδόν ανύπαρκτο στα πρώτα βιβλία του- για τα όνειρα. Στη Συνείδηση το όνειρο γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της αφήγησης. Βέβαια, η λογοτεχνική χρήση των φροϊδικών κοινών τόπων, δεν είναι δείκτης πραγματικής αποδοχής: δεν αρκεί να λαμβάνεις υπόψη σου τα οιδιπόδεια συμπλέγματα που βρίσκονται διάσπαρτα σ’ ένα μυθιστόρημα ή σ’ ένα θεατρικό έργο για να αξιολογήσεις τη συμβολή της ψυχαναλυτικής θεωρίας στην εξέλιξη της λογοτεχνίας. Αλλού πρέπει να αναζητήσουμε τους δεσμούς του Σβέβο με την ψυχανάλυση. Θα ήταν ακατανόητο, για παράδειγμα, το πρώτο μεγάλο κεφάλαιο της Συνείδησης του Ζήνωνα με τίτλο «Το κάπνισμα», χωρίς μια κάποια εξοικείωση με τον Φρόιντ. Ο Ζήνωνας αρχίζει να διηγείται «ολόκληρο τον εαυτό του» επιλέγοντας το θέμα του καπνίσματος, ένα βίτσιο από το οποίο ο συγγραφέας δεν μπόρεσε ποτέ να απελευθερωθεί. Όλο το κεφάλαιο κατασκευάζεται πάνω σε μια σειρά συνειρμών που μας θυμίζουν τη μέθοδο της ψυχανάλυσης. Στα υπόλοιπα κεφάλαια  της Συνείδησης  η επίδρασή της είναι λιγότερο εμφανής, όμως η δομή του βιβλίου βρίσκεται σε μια κατάσταση εξάρτησης από την αρχική τοποθέτηση και η αφήγηση αξίζει να μελετηθεί από έναν ψυχαναλυτή που θα ήθελε να εξασκήσει την παρατηρητικότητά του στις σχέσεις ανάμεσα στον πρωταγωνιστή και τη νύφη του.

Διαπαιδαγωγημένος σε γερμανικό σχολείο, γεμάτος φιλοσοφικά ενδιαφέροντα και επιστημονική περιέργεια (πριν από τον Φρόιντ είχε μελετήσει τον Δαρβίνο), αναγνώστης των κλασικών συγγραφέων και της σύγχρονης λογοτεχνίας, κυρίως γαλλικής και αγγλικής και θεατρικών έργων, επιχειρηματίας και ερασιτέχνης μουσικός, ο Σβέβο κατείχε μια πλατιά, αν και λίγο άτακτη, κουλτούρα και ήταν πάντα διατεθειμένος να την εμπλουτίσει με μια ευαίσθητη προσοχή σε κάθε τι το νέο. Παρά τα έντονα αισθήματα «ιταλικότητας»,  ο Σβέβο είναι ένας Μεσο-ευρωπαίος και το έργο του  παρεμβαίνει στο μεγάλο κεφάλαιο της Ευρωπαϊκής πεζογραφίας του 20^ου αιώνα. Ο Σβέβο είναι από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς των τελευταίων αιώνων: η Συνείδηση ωριμάζει ταυτόχρονα με τον Οδυσσέα του Τζόυς, ενώ ο Προυστ γράφει την Αναζήτηση. Οι τελευταίες του λογοτεχνικές προτιμήσεις στρέφονται σε δύο εκπληκτικά μοντέρνους πεζογράφους: τον Τζόυς και τον Κάφκα. Πρόκειται για συγγραφείς που είχαν ευαίσθητες σχέσεις με τις ψυχαναλυτικές εμπειρίες.

Η επιρροή του Φρόιντ στη λογοτεχνία υπήρξε τεράστια, όμως λίγοι είναι εκείνοι που μπόρεσαν να εφαρμόσουν τις ενδείξεις του. Ο Σβέβο είναι ανάμεσα σ’ αυτούς και η συνάντησή του με τον Φρόιντ κατέληξε σε μια κοινή διαπίστωση: όπως ο επιστήμονας εύχεται στον άνθρωπο να είναι ανθρώπινος, ο συγγραφέας βλέπει στην «ανακάλυψη ότι είναι ο πιο ανθρώπινος των ανθρώπων» τη μεγαλύτερη επιτυχία και τη μόνη,  αληθινή,  θεραπεία.         

Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ