Διανοούμενος και πνευματική ζωή

ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

           

Ο ρόλος του διανοούμενου ορίζεται πάντα από τη φάση στην οποία βρίσκεται η ιστορική διαδικασία της κάθε χώρας. Ο διανοούμενος είναι, είτε το θέλουμε είτε όχι, ένας άνθρωπος που, σε μια δεδομένη περίοδο, υπηρετεί τις κοινωνικές δυνάμεις εκείνης της ιστορικής περιόδου και τα συμφέροντά της. Είναι αδύνατο να ξεφύγουμε από αυτό τον συμβιβασμό.

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την πάλη ανάμεσα στον κόσμο του κεφαλαίου, σε όλες του τις μορφές, και τον κόσμο της εργασίας, σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Σε τελευταία ανάλυση, είναι μια ταξική πάλη σε παγκόσμιο επίπεδο: πάλη ανάμεσα στη μεγαλοαστική τάξη και τους συμμάχους της από τη μια μεριά, και τα λαϊκά στρώματα, τους εργαζόμενους και τους συμμάχους τους από την άλλη.

Η πείρα έχει αποδείξει ότι τα λαϊκά στρώματα, ενωμένα, καθοδηγώντας άλλες τάξεις που βρίσκονται σε αντίθεση με το κεφάλαιο, είναι τα μόνα ικανά να προχωρήσουν στον αντιμονοπωλιακό μετασχηματισμό της κοινωνίας, στην πορεία για την εθνική ανεξαρτησία και το σοσιαλισμό.

Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν ότι αυτές οι μάζες, επειδή ενσαρκώνουν τα πιο υψηλά ιδανικά της ανθρωπότητας στην πάλη της για την απελευθέρωση, την ανάπτυξη, την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας και είναι εκείνες που αποτελούν την κινητήρια δύναμη για μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, εκφράζουν τα συμφέροντα όλου του λαού και ολόκληρης της κοινωνίας. Έτσι, σ’ αυτή την πάλη, σε κάθε άτομο –και στον διανοούμενο- μπαίνει επιτακτικά το ερώτημα: με ποια τάξη να συνταχθεί, για ποια τάξη να παράγει και να εργαστεί;

Ο χώρος στον οποίο ο διανοούμενος πρέπει να αναπτύξει τη δραστηριότητά του, είναι εκείνος της ιδεολογικής πάλης. Ο διανοούμενος παράγει τα στοιχεία που θέτουν τις βάσεις στο υποκειμενικό πεδίο της κοινωνίας. Αυτά τα στοιχεία είναι οι αξίες, οι ιδέες, οι τρόποι συμπεριφοράς, το ήθος, το ύφος, η τέχνη, η επιστήμη. Αυτός ο ιδεολογικός χώρος είναι και ο χώρος της ταξικής πάλης. Ένας χώρος ιδεολογικής πάλης ανάμεσα στις αξίες, τις ιδέες, τη συμπεριφορά των διαφορετικών τάξεων, εργαλείο για την κυριαρχία ή την απελευθέρωση αυτών των τάξεων. Γι’ αυτό και γίνεται πεδίο αποφασιστικής πάλης.

Η οργανωμένη συμμετοχή και η ειδική παραγωγή του διανοούμενου, ορίζεται σε λειτουργία με την ιδεολογική πάλη και με βάση αυτή τη λειτουργικότητα, διαφοροποιείται ο αστός διανοούμενος από τον προοδευτικό. Αυτός ο διαχωρισμός είναι εμφανής τουλάχιστον σε τρία σημαντικά επίπεδα: 

α) Χαρακτήρας της πνευματικής παραγωγής.

Η παραγωγή του διανοούμενου καθορίζει και την ταξική του θέση, ο χαρακτήρας της παραγωγής του εκφράζει ένα ορισμένο ταξικό περιεχόμενο. Ο αστός διανοούμενος, εκφράζει τις ιδέες, τις αξίες, τις προσδοκίες, το άγχος, τη συμπεριφορά, μ’ άλλα λόγια την αντίληψη της αστικής τάξης για τον κόσμο. Ο προοδευτικός διανοούμενος ξεκινά από την κριτική αυτού του ίδιου αστικού περιεχομένου και παράγει για να εκφράσει τις αξίες, τις ιδέες, τη συμπεριφορά και τις προσδοκίες των λαϊκών στρωμάτων.

β) Στόχοι της παραγωγής. Ο καθένας όταν γράφει, εξυπηρετεί συγκεκριμένους ταξικούς στόχους. Στο σημείο αυτό η στρατηγική και η τακτική, είναι λεπτές και σύνθετες και δύσκολα γίνονται αντιληπτές. Μια διάφανη κριτική μπορεί, ωστόσο, να ξεκαθαρίσει ορισμένα σημεία, θέτοντας τα ερωτήματα: σε ποιον χρησιμεύει αυτή η παραγωγή, αυτό το περιεχόμενο; Ποιον κινητοποιεί και γιατί; Ποιον αδρανοποιεί και γιατί; Ο αστός διανοούμενος, αντικειμενικά, παράγει έχοντας ορισμένους ταξικούς στόχους, εκφράζει δηλαδή, την άρχουσα τάξη, συμβάλλει στο να εδραιώσει την άρχουσα ιδεολογία της άρχουσας τάξης. Ο προοδευτικός διανοούμενος, παράγει όχι μόνο για να κάνει κριτική στην άρχουσα ιδεολογία της άρχουσας τάξης, αλλά και για να δημιουργήσει τα θεωρητικά, ιδεολογικά εφόδια για την απελευθερωτική πάλη των καταπιεσμένων τάξεων. Ο προοδευτικός διανοούμενος παράγει, κατά κάποιο τρόπο, την ιδεολογία και συμμετέχει στην ιδεολογική πάλη, σε όλα τα επίπεδα.

γ) Μέθοδοι παραγωγής. Όπως η παραγωγή του καθενός έχει το χαρακτήρα της και υπηρετεί ορισμένους σκοπούς, έτσι ο χαρακτήρας και οι σκοποί καθορίζουν τις μεθόδους παραγωγής. Ο αστός διανοούμενος βρίσκεται μέσα στα όρια της τάξης του και η προσωπική του εμπειρία τείνει να εκφράσει την τάξη του. Παράγει έχοντας στα χέρια του όλα τα θεωρητικά και πρακτικά στοιχεία που συσσώρευσε στην ιστορία του και στην ιστορία της τάξης του. Ο προοδευτικός διανοούμενος είναι, σε γενικές γραμμές, ένας προσηλυτισμένος, με ταξική προέλευση, πολλές φορές, αστική. Η θέση του τείνει, σε μια πρώτη στιγμή στη θεωρητική κριτική, αποτέλεσμα μιας πρώτης ρήξης με την τάξη του. Σ’ αυτή τη φάση εμφανίζονται τα έργα της κριτικής, της ανακάλυψης ενός νέου κόσμου που γεννιέται. Δεν είναι όμως αρκετό να έρχεσαι σε ρήξη με την τάξη προέλευσης, είναι απαραίτητο να συμμαχείς  με την τάξη που πρέπει να υπηρετήσεις. Αυτό είναι το αποφασιστικό σημείο: όταν η θεωρητική κριτική δέχεται την πρόκληση της πρακτικής κριτικής, όταν ο θεωρητικός προσδιορισμός απαιτεί και μια πρακτική ταύτιση με τις αξίες, τις αναζητήσεις, την πάλη, τη ζωή και τον κόσμο της τάξης σου. Αυτή η ταύτιση είναι ένα από τα κύρια στοιχεία στη διαφοροποίηση των μεθόδων παραγωγής: αλλάζει ο κόσμος και ο τρόπος έκφρασης, αλλάζει η ζωή σου, διαφορετικά υποφέρεις την αγωνία της αυθεντικότητας. Η αλήθεια είναι ότι ο διανοούμενος βρίσκεται πάντα μπροστά στο πρόβλημα της σύνδεσης της θεωρίας με την πράξη, και αντιμέτωπος με το ερώτημα: ποια θεωρία εξυπηρετεί την τάξη του;

Για τον λόγο αυτό, και κυρίως για ένα κόμμα της αριστεράς όπως ο ΣΥΡΙΖΑ, είναι αναγκαία η θεωρητική επεξεργασία σε συνάρτηση με τους λαϊκούς αγώνες, τα θεωρητικά και πρακτικά χαρακτηριστικά αυτής της επεξεργασίας και οι συγκεκριμένες απαιτήσεις για την επεξεργασία αυτής της θεωρίας.

Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ

Σάββας Χριστοδουλίδης, Strolling through the woods with the bicycle,
2011, ξύλο, ελαστικό, 200 x 80 x 150 εκ.