4/10/14

Bonnie Greer

Εκεί που η πολιτική του δέρματος συναντά τα Μάρμαρα του Παρθενώνα


H Bonnie Greer βρέθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο για να διδάξει στο International Creative Writing Summer School που διοργάνωσε το Βρετανικό Συμβούλιο σε συνεργασία με το Kingston Writing School του Πανεπιστημίου του Kingston. Η Greer ήταν φιλοξενούμενη του Art Professionals in Athens Residency και έλαβε μέρος στον κύκλο διαλέξεων που πραγματοποιήθηκαν εκεί στο πλαίσιο του Creative Writing Summer School.  Στην ομιλία της προσέγγισε την ιστορικότητα των αναπαραστάσεων και των εννοιολογήσεων του Άλλου με επιτομή την ασπίδα της Αθηνάς στην οποία εικονίζεται η Μέδουσα με τη μορφή μιας μαύρης γυναίκας –έκθεμα που την συγκλόνισε όταν πριν από χρόνια επισκέφτηκε το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης.
Η Greer είναι αμερικανικής καταγωγής, βρετανίδα συγγραφέας, κριτικός, ακτιβίστρια, επιδραστική και δριμεία σχολιάστρια του πολιτισμού και της επικαιρότητας στη Μεγάλη Βρετανία. Έχει λάβει καθολική αναγνώριση για το αιχμηρό και διεισδυτικό της πνεύμα στην ανάλυση της πολιτικής της ετερότητας, των φυλετικών διακρίσεων και των πολωτικών τάσεων της ευρωπαϊκής ατζέντας. Έχει διατελέσει αναπληρώτρια πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Βρετανικού Μουσείου. 
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΛΕΔΑΚΗ

-Ο  Sigmund Freud επισκέφτηκε το 1904 την Αθήνα μαζί με τον αδερφό του Alexandre, με τον οποίο συνήθιζε να ταξιδεύει τα καλοκαίρια στη Μεσόγειο -τις περισσότερες φορές επισκεπτόμενος τοποθεσίες αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Σε εκείνο το σύντομο ταξίδι στην Ελλάδα, την οποία επισκεπτόταν για πρώτη φορά, ανέβηκε στο βράχο της Ακρόπολης και είχε μια σπάνια εμπειρία την οποία 32 χρόνια μετά, σε ηλικία 80 ετών, θα περιέγραφε σε μια ανοιχτή επιστολή για τον εορτασμό των γενεθλίων του εγκάρδιου φίλου του, νομπελίστα συγγραφέα, Romain Rolland. Ο Freud συνόψισε την εμπειρία στον τίτλο Μια διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη. Ο τότε σαρανταοκτάχρονος Freud επισκεπτόμενος την Ακρόπολη αμφισβήτησε για μια στιγμή την ύπαρξή της. Εκείνη η στιγμιαία διάλειψη τον σημάδεψε τόσο ώστε να έχει μετά από τρεις δεκαετίες την ανάγκη να επανέλθει στο συμβάν και να το ερμηνεύσει. Ανάμεσα σε άλλα αναφέρει ότι τα θερινά ταξίδια στη Μεσόγειο του δημιουργούσαν ενοχή και σήμαιναν μια πράξη απόρριψης του πατέρα. Πως αντιλαμβάνεσαι τις επισημάνσεις του Freud τώρα που βρίσκεσαι εδώ, στην Αθήνα, και ενώ αντικρίζουμε την Ακρόπολη συζητώντας;

Αναλογιζόμενη τη θέση του Freud θα έλεγα ότι προφανώς είχε ανάγκη να υπερβεί την πατρική φιγούρα. Εγώ όμως βλέπω το ταξίδι ως ροή και εναγκαλισμό της μητέρας και ως μια υπενθύμιση ότι όλοι είμαστε ένα, ένα είδος· και φυσικά ότι προερχόμαστε από την ίδια μητέρα: την Αφρική, την Κένυα, την Ριφτ Βάλεϊ. 

-Βλέπετε να διαπλέκεται στη συζήτηση η έννοια της απεδαφικοποίησης, της διάχυσης του πολιτισμού, της νεωτερικότητας;

Είμαστε μεταναστευτικό είδος, μετακινούμαστε από πάντα. Είμαστε είδος κυνηγο-συλλεκτών και δεν μπορείς να σταματήσεις την μετακίνηση των ανθρώπων, δεν είναι δυνατόν. Μπορείς να τοποθετήσεις τοίχους ή νόμους και βία, αλλά οι άνθρωποι πάντα θα μετακινούνται αν χρειάζεται να μετακινηθούν ώστε να βελτιώσουν τη ζωή τους. Πάντοτε ξεκινώ με την έννοια της κίνησης και ίσως η τέχνη είναι η έκφραση αυτής της κίνησης. Ίσως η τέχνη είναι η ανταπόκρισή μας στη διαφορά και η ανταπόκρισή μας στην κίνηση. Για τον Freud το να πει πως για μια στιγμή θεώρησε ότι η Ακρόπολη δεν υπήρχε, ίσως να σήμαινε μια κρίση και μια απόρριψη της ίδιας του της εκπαίδευσης, της Δυτικής αντίληψης και των κανόνων της όπως ήταν τότε διαμορφωμένοι, έτσι ώστε ο ίδιος να γίνει ο πρωτοπόρος που έγινε με την ανάλυση της ανθρώπινης συνείδησης. Για να τα κάνεις όλα αυτά πρέπει να καταστρέψεις τον πατέρα, πρέπει να καταστρέψεις όλα όσα συμβολίζουν τον πατέρα: την κυβέρνηση, την εκκλησία, τους νόμους, όλα αυτά είναι ο πατέρας. Και όλα αυτά έπρεπε να παραμεριστούν για να μπορέσει να κάνει τις υπερβάσεις που έκανε. Γιατί η Ακρόπολη εκπροσωπούσε όλα όσα εκείνος αντιμαχόταν. Εκείνη την εποχή εάν ανατρεφόσουν με μια Δυτική κλασική εκπαίδευση, οι αρχαιότητες της Ελλάδας και τα αρχαιολογικά ευρήματα ήταν η επιτομή αυτού που εννοούνταν ως Πολιτισμένο. Οπότε το μόνο που είχες να κάνεις ήταν να τα καταστρέψεις και να τα αρνηθείς εάν ήθελες να προχωρήσεις. Για εμάς τώρα, στη σύγχρονη εποχή, που ξέρουμε περισσότερα από όσα γνώριζε ο Freud για τους ανθρώπους, τα πράγματα είναι διαφορετικά.

-Ας έρθουμε τώρα στην μετακίνηση των αντικειμένων, των τεχνημάτων, της τέχνης, των αρχαιολογικών ευρημάτων. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα γλυπτά του Παρθενώνα και άλλα αντικείμενα τα οποία έχουν μεταφερθεί ή έχουν διαγράψει πορείες μετακίνησης, όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από χώρες όπως η Αίγυπτος ή η Συρία, από χώρες οι οποίες βρίσκονται σε σοβαρή αναταραχή και στις οποίες τα αντικείμενα πιθανώς απειλούνται.

Τα αντικείμενα μπορούν να επανεθνικοποιηθούν. Η Mona Lisa είναι γαλλική, δεν είναι ιταλική πια. Και ο λόγος που δεν είναι ιταλική είναι επειδή ο γαλλικός λαός της έδωσε ζωή για τον υπόλοιπο κόσμο μέσω της τοποθέτησής της στο Λούβρο και της ανάδειξής της σε αυτό που είναι σήμερα. Η τέχνη παίρνει άλλη ζωή μέσα από την επανεγκατάστασή της.  Όλα τα αντικείμενα τα οποία έχουν μεταφερθεί έχουν πάρει μια άλλη ζωή. Ένα έργο τέχνης δεν παύει να ζει, δεν καταψύχεται, συνεχίζει να ζει και μετακινείται.

-Κάθε μέρος στο οποίο δυνητικά θα μπορούσε να μεταφερθεί ένα έργο τέχνης θα πρόσδιδε μια πολύ διαφορετική ερμηνεία.

Ναι, και έχει σημασία να κατανοήσουμε ότι η μετακίνηση βοηθά στην επέκταση της ανθρωπότητας και ότι αυτό που συμβαίνει στον πολιτισμό δεν είναι υπόθεση ενός λαού αλλά της ανθρωπότητας ως σύνολο. Η εντοπιότητα είναι σημαντική αλλά είναι συναισθηματικός παράγοντας και δεν είναι τόσο σημαντική όσο η επέκταση της συνείδησης της ανθρωπότητας.

-Τι θα λέγετε όμως για την εξουσία και τις πολιτικές που ασκούνται κατ’ αυτόν τον τρόπο; Την αποικιοκρατία, τη νεοαποικιοκρατία και το πως εμπλέκονται στη μετακίνηση των αντικειμένων; Αν φέρναμε την Αφρική στο επίκεντρο αυτής της συζήτησης θα γινόταν ίσως πιο γλαφυρή η απεικόνιση των δυναμικών. Η Ελλάδα, η Αίγυπτος και άλλες μεσογειακές χώρες έχουν θέσει αιτήματα επιστροφής και έχουν αρθρώσει επιχειρήματα τα οποία ενίοτε δικαίως έχουν χαρακτηριστεί ως εθνικιστικά. Ωστόσο στην περίπτωση κρατών που βρίσκονται σε πιο δυσμενή θέση, τα ζητήματα της ταυτότητας είναι πιο ευαίσθητα και λεπτά.

Όπως ανέφερα και προηγουμένως κάθε περίπτωση πρέπει να λαμβάνει μεμονωμένη αντιμετώπιση. Το να έχουμε in situ τα αντικείμενα τέχνης θα αναδείκνυε βεβαίως περισσότερο ένα συναισθηματικό φορτίο, θα ήταν και μια διορθωτική χειρονομία. Θα βάθαινε όμως την κατανόησή μας για τα αντικείμενα; Δεν είμαι σίγουρη, θα έλεγα πως όχι. Αν επέστρεφες τα έργα εκεί από όπου προέρχονται θα τα καθιστούσες σκηνικό ή διακόσμηση. Θα κατόρθωνες εντούτοις να δημιουργήσεις το πλαίσιο για την κατανόησή τους; Όχι, όχι σε αυτήν την εποχή, όχι τώρα. Είναι επικίνδυνη η ιδέα των επίλεκτων, των κληρονόμων, αυτών που κατέχουν δικαιωματικά την γνώση και θεωρούν ότι μπορούν να ελέγχουν την κίνηση. Πρόκειται για μια δεξιά και συντηρητική πολιτική η οποία συνεχώς κατατεμαχίζει και δεν αφήνει την ενοποίηση της ανθρωπότητας να επιτελεστεί.

-Παρόλα αυτά το να συγκεντρώνεται η γνώση και η εξουσία σε μεγάλες μητροπολιτικές περιοχές είναι επίσης επικίνδυνο. Συμβαίνει ούτως ή άλλως σήμερα, αλλά το να οικοδομούμε πάνω σε αυτό συνεχώς και να προωθούμε τη συγκέντρωση οικονομικού και πολιτισμικού κεφαλαίου συνιστά ένα σοβαρό ζήτημα βιοπολιτικής.

Πράγματι, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη μάχη των συμβόλων. Η μάχη των συμβόλων ενέχει και τη διάσταση του ανήκειν. Παρόλα αυτά, συνήθως δεν έχουμε να κάνουμε με αντικείμενα κυριολεκτικής γενεαλογικής σημασίας, όπως οστά ή στάχτες προγόνων, δεν έχουμε να κάνουμε με πραγματικές και ζωτικές γενεαλογήσεις όπου το αίτημα για επιστροφή συνδέεται με πιο αυτονόητο τρόπο με την καταγωγή. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ομάδα ή το έθνος που έχει περιθάλψει το έργο τέχνης ή το αρχαιολογικό αντικείμενο και έχει επενδύσει πολιτισμικά σε αυτό, νιώθει εξίσου να ορίζεται διαμέσου αυτού του συσχετισμού.  Το θέμα είναι λοιπόν πού ανήκουν τα αντικείμενα τώρα, αυτή τη στιγμή.

-Νομίζω ότι η συζήτηση αναφέρεται βασικά σε μια ιστορική διαδικασία κατά την οποία ένας πολιτισμός συσσώρευσης διανέμει και αναδιανέμει συμβολισμούς και εξουσία μέσα από την άσκηση πολιτικής. Ο ιμπεριαλισμός βεβαίως έχει αξιοσημείωτη θέση στη διαμόρφωση αυτής της τακτικής.

Το ίδιο συνέβη και στην Αρχαία Ελλάδα. Όταν η Ελλάδα επινόησε τον εαυτό της πολλές άλλες κουλτούρες αφανίστηκαν και υποχώρησαν μπροστά στην ανερχόμενη δύναμή της. Η ομορφιά και η ασχήμια της ανθρωπότητας συνίσταται στο ότι μπορούμε να δούμε αυτό το παιχνίδι να συμβαίνει σε όλες τις εποχές, από τα πολύ παλιά χρόνια όταν ο άνθρωπος κυριάρχησε πάνω σε άλλα είδη, σε άλλα ανθρωποειδή, επειδή ήταν πιο ικανός. Δεν είναι καλό απαραιτήτως, όμως σίγουρα δεν είναι καινούργιο και πρέπει να έχουμε συνείδηση ότι δεν είναι καινούργιο.

-Σε ποιο σημείο συναντώνται οι πολιτικές του δέρματος, η διακίνηση των αρχαιολογικών αντικειμένων και τα Μάρμαρα του Παρθενώνα;

Δεν υπάρχει πολιτισμός που δεν αγόρασε, δανείστηκε, έκλεψε ή κατέστρεψε άλλον πολιτισμό. Ξεκινώντας από αυτό το σημείο μπορούμε να συζητήσουμε. Την ίδια στιγμή υπάρχει ο Άλλος και είναι γοητευτική ιδέα. Πρέπει να κατανοήσουμε τον Άλλο, να τον συναντήσουμε , να τον ερμηνεύσουμε, ακόμα και να τον φοβηθούμε με το δέος που προϋποθέτει το άγνωστο. Πρέπει να νιώσουμε και να σκεφτούμε: Τι είναι ο Άλλος; Πως μπορεί να με επηρεάσει; Τι σημαίνει για μένα; Αυτή είναι η ευφυΐα. Και είναι στον αέρα, θα πρέπει να μπορέσουμε να τη νιώσουμε. Όταν επισκέφτηκα την Ελλάδα ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Βρετανικού Μουσείου για τα εγκαίνια του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, είδα πάνω σε ένα έκθεμα, πάνω στην ασπίδα της Αθηνάς, το πρόσωπο της Μέδουσας. Ήταν το πρόσωπο μιας μαύρης γυναίκας, με χαρακτηριστικά χείλη και μύτη και είχε τα μαλλιά πλεγμένα σε κοτσίδες. Και ήταν αυτό το πρόσωπο που τους φαινόταν ξένο και τρόμαζε τους ανθρώπους και το θεωρούσαν ικανό να απολιθώσει όποιον το κοίταζε.

Σήμερα, στην Ελλάδα, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην  Ολλανδία, τη Γερμανία και τη Νορβηγία το πρόσωπο της Μέδουσας έχει επιστρέψει και είναι αυτό που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε ότι αυτό το πρόσωπο της Μέδουσας είναι βαθιά ριζωμένο στο Δυτικό πολιτισμό και την αντίληψη του Ευρωπαίου. Και ευτυχώς που υπάρχει αυτό το εξαιρετικό μουσείο στο οποίο μπορεί κανείς να το δει και να αναλογιστεί τη σημερινή του σημασία. 

1 σχόλιο:

Unknown είπε...

Η κυρία Greer, πλην της αρχαιοελληνικής θέσης ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε ίδιοι (Πίνδαρος: όλοι προερχόμαστε από την ίδια μητέρα, τη γη), εκφράζει τις γνωστές θέσεις του Βρετανικού μουσείου (μακάριοι οι αρπάξαντες και κατέχοντες), τις οποίες άλλοι έχουν απορρίψει. Λέει ότι ο ελληνικός πολιτισμός, για να επιβληθεί, κατέστρεψε άλλους πολιτισμούς, και ότι τα αρπαγμένα ενσωματώθηκαν πια στη χώρα των συλητών. Θαυμαστή επιχειρηματολογία.