Το ποιείν και το αλλού

ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ο Λεοπάρντι ανήκει σ’ εκείνη την κατηγορία των συγγραφέων (ίσως μοναδικός στην ιταλική λογοτεχνία) που, λόγω του υψηλού δείκτη προκλητικότητας της ιδεολογίας του, επιβάλλει στον αναγνώστη (και στον κριτικό) την ανάγκη μιας δεοντολογικής επιλογής ή ενός κοινωνικού συμβιβασμού: κατά κάποιον τρόπο, η προσέγγιση στον Λεοπάρντι αντιστοιχεί (ή θα πρέπει να αντιστοιχεί) με έναν συγκεκριμένο πολιτικο-πολιτισμικό προσανατολισμό. Ή, μ’ άλλα λόγια, εξετάζοντας κάθε σελίδα κριτικής αφιερωμένη στον Λεοπάρντι, θα πρέπει να μπορούμε να αναγνώσουμε το ιδεολογικό πιστεύω εκείνου που έγραψε τη σελίδα αυτή. Ένας συγγραφέας λοιπόν που φαίνεται να μην χρησιμοποιεί άλλοθι ή υπεκφυγές. Γράφοντας για τον Λεοπάρντι σημαίνει να εμπλακείς σ’ ένα «ποιείν» που δεν μπορεί να είναι ένα απόλυτο «αλλού» σε σχέση με τη σκέψη που το ακολουθεί, σε σχέση με τη σκέψη που αναγκάζεται να λειτουργήσει ως ουσία, που μέρα με τη μέρα αναβάλλει τη στιγμή που πρέπει ν’ αναμετρηθεί με την ιστορία για να  μην πέσει στη μιζέρια της «καθημερινότητας», a priori μη ποιητική.     

Ο Λεοπάρντι είναι σήμερα, περισσότερο από χθες, casus belli: η πρόκληση λειτούργησε και λειτουργεί ακόμη διαχρονικά στους ηθικούς και μορφολογικούς θεσμούς της λογοτεχνίας. Ακόμη: ο Λεοπάρντι εξακολουθεί να χρησιμοποιείται από μια κάποια «ευτυχή συνείδηση» μικροαστικής προέλευσης που τον έχει ανάγκη για να καλύψει την ικανοποίηση να ζει κατά κάποιο τρόπο και στο όνομα κάποιων αξιών που δεν έχουν να κάνουν με τον Λεοπάρντι. Για να πούμε την αλήθεια, να δηλώνεις «λεοπαρντιστής» είναι ένα είδος εκμετάλλευσης της ετικέτας, μια διασφάλιση σοβαρότητας.

Ο Μαρξ είχε πει ότι κάθε εποχή δημιουργεί μια συμφέρουσα εικόνα του παρελθόντος: τι να πούμε λοιπόν για τόσο γλυκανάλατο και επιπόλαιο «λεοπαρντισμό» μιας αρκετά μεγάλης μερίδας κριτικών; Ένα είδος «σημείου των καιρών»: ο αντίπαλος επινόησε λεπτές μεθόδους για να αποδυναμώσει κάθε τι το υπερβατό που υπάρχει στην ποιητική ανησυχία για να ξεπεράσει την ιστορική εισβολή της ιδεολογίας του Λεοπάρντι, για να την καταστήσει υφολογικό παραμύθι, μορφολογική αιωνιότητα, ή να την φορτίσει με ακαθόριστες έννοιες ως καθήκον στην υπομονετικότητα του Πνεύματος ή του Ατόμου, την ποίηση ως «κοσμικότητα» ορισμένων μετα-ιστορικών (και μετα-φυσικών) συμβολών, clavis universalis για την κάθαρση των παθών, έκφραση συναισθημάτων που ισχύουν τόσο για τον αστό όσο και για τον προλετάριο, πανάκεια για όλες τις τυπολογίες του παγκόσμιου πόνου.

Λοιπόν; λεοπαρντική ασάφεια, ύποπτη αντιστρεπτικότητα ενός ποιητή κατάλληλου για τους αδιάφορους, για τους πεσιμιστές αστούς και τους λαϊκίζοντες μαρξιστές; Κάποιος είπε ότι στον Λεοπάρντι υπάρχουν τα πάντα και τα αντίθετα των πάντων, ένας Λεοπάρντι συντηρητικός κι ένας Λεοπάρντι επαναστάτης, ο κόμης και ο αντικληρικός: ένα πραγματικό Zibaldone, ιδεολογικά ασύνδετο και φιλοσοφικά απίθανο, όπου από την αναπόφευκτη κατάρρευση σώζονται τα ακέραια νησιά της έμπνευσης, οι καταπράσινες κατοικίες της ποίησης.                               

Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ