Μετά την αποδόμηση

Γνώση-ιδέες/αξίες για έναν καλύτερο κόσμο

 

Χρήστος Κωτσούλας (Capten), Mνημείο επιβίωσης, φωτ. Βασίλης Ξενιάς

ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΔΕΛΗΓΙΩΡΓΗ

Επιστροφή της Αριστεράς ή μήπως, στις παρούσες συνθήκες, παραπέρα ωρίμανσή της για την ευρύτερη δυνατή απήχησή της στην χώρα, στην Ευρώπη, στον κόσμο; Από την άποψη των ιδεών/αξιών, η ωρίμανση της Αριστεράς συνδέθηκε με μια κριτική-αυτοκριτική ικανή να ανανεώσει τις αρχές, τις ιδέες και τις στρατηγικές της, και πιο συγκεκριμένα, με μια γενναία -χωρίς φόβο και εμπάθεια- εξέταση/αποτίμηση της μαρξιστικής, νεομαρξιστικής, μεταμαρξιστικής αντιμετώπισης των ιστορικών πραγμάτων, υπό το φως του σημερινού κόσμου, όπως διαμορφώθηκε/διαμορφώνεται στο «μετα-χθές και προ-αύριο».

To «μεταχθές και προαύριο» του Ν. Κάλας, αντίθετα με ένα αναπαραγόμενο άχρονο τώρα, αφορά το ιστορικό παρόν, που γεφυρώνει το παρελθόν με το αύριο, σε μιαν επίπονη προσπάθεια θεωρίας-πράξης να υπερβεί το σκεπτικό, τις μεθοδεύσεις, τις πρακτικές που καθόρισαν/καθορίζουν την έκβαση πεπραγμένων και δρώμενων, ώστε το μέλλον να πάρει επιτέλους τη θέση τους. Το μέλλον, όμως, είναι μακρόχρονο διάστημα κατανίκησης των αλόγιστων βλέψεων υπερσυσσώρευσης, ηγεμονισμών, πολέμων. Μ’ αυτή την έννοια, αν ζούσε, σήμερα, ο Κάλας θα συνέχιζε να αντλεί γνώση και έμπνευση από την κριτική-θεωρητική παράδοση που εγκαινίασε ο Μαρξ, το ίδιο και από τα ανοίγματά του στην ποιητική, στην ψυχανάλυση, στις διαλεκτικές προσεγγίσεις του Ενός-παντός, αλλά δεν θα παρέμενε τροτσκιστής, εκτός εάν ο σταλινισμός θεωρούνταν ακόμη σοσιαλισμός. Ερμηνευμένο έτσι το μεταχθές-προαύριο καλύπτει την 100ετία 1914-2014 ή έστω την περίοδο μετά το 1970, όταν σε συνθήκες εντεινόμενης κρίσης, γίνεται ολοένα και πιο ξεκάθαρο, ιδίως μετά το 1989, τι εντέλει σήμαινε η αστικο-φιλελεύθερη, σοσιαλ-φιλελεύθερη, νεο-φιλελεύθερη ιδεολογία. Ορίζει, δηλαδή, ένα κρίσιμο σημείο καμπής στη μακρά εδραίωση του καπιταλισμού, όπου, πάνω στα ερείπια που προκαλεί στην αγωνιώδη πτώση του (συνεχείς συρράξεις, οικονομική-πολιτική αποσταθεροποίηση και διαμελισμοί χωρών, διατάραξη της γεωπολιτικής ισορροπίας δυνάμεων, απαθλίωση μαζών, αποσάρθρωση των κοινωνιών τους, νεο-φασισμοί) η Αριστερά, στην Ευρώπη και στον κόσμο, καλείται να δρομολογήσει, στα περιθώρια που της δίνουν οι κοινωνίες των πολιτών, μιαν άλλη πραγματικότητα στη βάση μιας ριζικής επαναξιολόγησης- επανανοηματοδότησης της κοινωνικής ζωής.

Η αποσάρθρωση των κοινωνιών και η υπεράντληση του πλανήτη που επέφερε η οικονομική ανάπτυξη και ο φρενήρης δανεισμός για την υλοποίησή της, επιβάλλουν την αφύπνιση όσων υπήρξαν τα θύματά της, δισεκατομμύρια, δηλαδή, ανθρώπων. Σ’ αυτή την κρίσιμη φάση επιθετικής άμυνας του κοσμοσυστήματος, 1) τι σημαίνει Αριστερά και 2) ποιο μπορεί να είναι το έργο της, στα πεδία πολιτικής και πολιτικού, σε εθνικό και διεθνές πεδίο, με σκοπό τη λαϊκή στήριξή της; Από τις πολλαπλές πτυχές του ζητήματος, οικονομικο-πολιτική, δικαιο-πολιτική, ηθικο-πολιτική, φιλοσοφικο-επιστημονική- αξιακή-παιδευτική, θα σταθώ στις δυο τελευταίες.

Μετά την γαλλική επανάσταση που έκανε τους υποτελείς πολίτες και τις επαναστάσεις του 1830 και 1848, ο όρος Αριστερά καθιερώθηκε να χαρακτηρίζει τα επαναστατημένα, εξαιτίας της καταπάτησης των αρχών για τις οποίες αγωνίσθηκαν, ιστορικά Υποκείμενα που συσπειρώνονται σε συνδικάτα, πολιτικά κόμματα και κινήματα για να οργανώσουν τους αγώνες τους εναντίον της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Ο όρος «αριστερά» ονομάζει τη μία από τις δυο πλευρές μιας σχέσης τόσο βασικής για τον προσανατολισμό μας στον χώρο, ώστε στο φαντασιακό-συμβολικό επίπεδο να συμβολίζει οιωνούς που προοιωνίζονται την προοπτικά καλή ή κακή έκβαση των πραγμάτων, ή τις θετικές δυνάμεις που, βαλμένες στο μέρος της καρδιάς κι αντιμέτωπες με δυνάμεις αντίδρασης βαλμένες στο μέρος της χολής, ξανανοίγουν τον δρόμο για αναγκαίες θεσμίσεις ανόρθωσης των κοινωνιών.

 Στον Αίαντα, ο χορός βεβαιώνει τον τραγικό ήρωα (εμάς) ότι με τα σωστά του δεν θα τραβούσε τον ανάστροφο δρόμο που πήρε στην τρέλα του (ού ποτε γαρ φρενόθεν γ’ επ’ αριστερά, παί Τελαμώνος, έβας). Ο Πλάτων, όμως, ζώντας τον εκφυλισμό των δημοκρατικών θεσμών της Αθήνας, δεκαετίες μετά τον Σοφοκλή, φρονώντας ότι στραβή κι ανάποδη ήταν η κατεστημένη τάξη πραγμάτων, χαρακτηρίζει, στους Νόμους, ευώνυμη (αριστερή) την καλή Δίκη, αντιδιαστέλλοντάς την από την αισχρή (Δίκη μη καλήν και ευώνυμον, αλλά αισχράν). Ο προοπτικός χαρακτήρας του όρου είναι σαφής. Το θέμα είναι η έκταση και το βάθος της οπτικής υπό την οποία διαβλέπουμε σημάδια του μέλλοντος. Αντίθετα με την δεξιά πολιτική οπτική, που εστιάζει στη μία (την δική της) πλευρά, ξεκομμένα από την άλλη, η αριστερή πολιτική οπτική συμπεριλαμβάνει στο φάσμα της την σχέση των δύο πλευρών που ορίζουν τον κοινωνικό χώρο, καλύπτοντας σε έκταση και βάθος ολόκληρο το οπτικό τους πεδίο, γι’ αυτό και είναι οπτική εναντίωσης/αποδόμησης, αλλά και αναδόμησης.

Κανένα από τα αριστερά κόμματα, ρεύματα, τάσεις δεν διαφωνεί ότι η εναντίωση στην εκμετάλλευση/αδικία νοηματοδοτεί τους αγώνες της Αριστεράς. Οι διαφωνίες αρχίζουν, μετά την αποδόμηση, όταν γίνεται λόγος για την προοπτική των εγχειρημάτων αναδόμησης και τις στρατηγικές ευόδωσής τους. Η προοπτική, έτσι, μιας αναβαθμισμένης δημοκρατίας φαντάζει αντίθετη με την σοσιαλιστική ή κομμουνιστική προοπτική. Χωρίς, όμως, την προάσπιση μιας δημοκρατίας που υπερβαίνει τα φιλελεύθερα, σοσιαλφιλελεύθερα, νεοφιλελεύθερα καθεστώτα, προωθώντας θεσμικά παραγωγικές σχέσεις πέραν της εκμετάλλευσης, δεν μπορεί να υπάρξει συγκεκριμένος σοσιαλισμός, και χωρίς αυτόν, θα παραμένει εσαεί αδιευκρίνιστο το φαντασιακό του κομμουνισμού.

Το ίδιο και ο μαρξισμός-λενινισμός, ως ιδεολογικο-πολιτική στρατηγική, και ο σταλινισμός ως ιστορική εμπειρία, φαντάζει για την «ορθόδοξη» Αριστερά ως άσφαλτος πλοηγός, χωρίς την αρχειακή έρευνα-ανάλυση των υποστηρικτών του που θα επέτρεπε πλήρη διαύγαση του ρόλου που διαδραμάτισε στην εβδομηντάχρονη πορεία γένεσης και κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού. Χωρίς αυτή την σε βάθος εξέταση, οι απαντήσεις στα ερωτήματα περί του σκεπτέου-πρακτέου που ταλανίζουν την Αριστερά, θα προκαλούν την αμφισβήτηση των διεσπασμένων πολιτικών της δυνάμεων, ανακόπτοντας την τόσο αναγκαία αριστερή στροφή της κοινής γνώμης.

Η άρνηση διαλόγου που διαιωνίζει διασπάσεις και αντιπαλότητες στο εσωτερικό της ελληνικής και της ευρωπαϊκής Αριστεράς, εκθέτει τις δυνάμεις της για αδυναμία ριζικής κατανόησης των αντιφάσεων του διασπασμένου πεδίου της. Κι αυτό, παρά την ευθύνη της Αριστεράς να υπερβεί τις αντιφάσεις του κοσμοσυστήματος με μια μακράς πνοής δράση ανασύνταξης και ανασύνθεσης του ιστορικο-κοινωνικού εμείς (της κοινωνίας) ως φρένο στην θεσμισμένη ιδιωτεία. Χωρίς την κατανόηση/υπέρβαση των αντιφάσεων, στη θεωρία-πράξη, η αναγκαία και ευκταία πολυπρισματική Αριστερά κινδυνεύει να καταλήξει σ’ έναν πολιτικό σχετικισμό, με παράπλευρες συνέπειες σπασμωδικούς χειρισμούς και ευκαιριακούς ελιγμούς με έλλειψη συνοχής κι έναν πραγματισμό που επιτρέπει στον σκοπό να αγιάζει τα μέσα, όλα σε πλήρη αντίθεση με την ανάγκη συσπείρωσης των θετικών κοινωνικών δυνάμεων που εννόησαν ότι η δράση και η ύπαρξή τους καθορίζεται από ανταγωνισμούς και ηγεμονισμούς που αγωνίζονται να ανατρέψουν.

 Μεταμαρξιστικές προσεγγίσεις, απομονώνοντας το βραχυπρόθεσμο πολιτικό (τις στρατηγικές διεκδίκησης και άσκησης αυτοδύναμης διακυβέρνησης) από την μακροπρόθεσμη πολιτική (θέσμισης δικαιότερων παραγωγικών σχέσεων), συνδέουν τις αντι-ηγεμονικές στρατηγικές με πολιτικούς ανταγωνισμούς που αναπαράγουν τον ηγεμονισμό, ενώ το διακύβευμα για την Αριστερά είναι και πρέπει να είναι η εναντίωση στους ηγεμονισμούς που τρέφουν οι οικονομικοί, πολιτικοί, ιδεολογικοί ανταγωνισμοί. Τα χειραφετητικά κινήματα ιδεών και δράσεων που στηρίζουν το έργο της Αριστεράς είναι εξ ορισμού αντίθετα με τους ηγεμονισμούς και τις μορφές κάθετης εξουσίασης που συνεπάγονται. Οφείλουν, επομένως, εξηγήσεις όσοι αρνούνται την ενοποίηση της Αριστεράς χάριν ενός μικρο-κομμματικού ατομικισμού που εμποδίζει την ευρεία απήχησή της. Κι αυτή προέχει. Αλλά η απήχησή της είναι καρπός εμπιστοσύνης και πίστης των πολιτών στους αγώνες της. Διαφορετικά, η κοινή συνείδηση δεν μπορεί να καταδικάσει και να απορρίψει όσα οδήγησαν/οδηγούν μισθωτούς και ανέργους (το περίφημο 99%) στον απανθρωπισμό τους.

Από πού, όμως, αντλείται η εμπιστοσύνη των πολιτών στην πολιτική της Αριστεράς; Όχι, βέβαια, από την εξαγγελία μισθοδολογικών αυξήσεων όσο από την πίστη στο όραμά της, που δεν αποκλείει την έρευνα/γνώση, όπως στον Μεσαίωνα· αντίθετα, πηγάζει από αυτήν. Το θέμα είναι με ποια λογική παράγεται η γνώση. Γιατί γνώση παράγει και η τεχνο-λογιστική του κοσμοσυστήματος, αντικαθιστώντας την αλήθεια με την ακρίβεια των υπολογισμών και την δημιουργία με την τεχνολογική επινόηση. Πράγματι, η τεχνο-λογιστική του κοσμοσυστήματος και της νεοφιλελεύθερης πολιτικής διάσωσής του ανάγονται στην τυπική δυϊστική λογική, στην βάση της οποίας, το ηγεμονεύον τεχνο-γνωστικό παράδειγμα διαχωρίζει θεωρία και πράξη, ιδιωτική ηθική και δημόσια πολιτική για να μετατρέψει την γνώση σε εργαλείο υπερσυσσώρευσης και υπερελέγχου, στον ασφυκτικό ορίζοντα ανακύκλισης του ισχύοντος.

Η διαλεκτική (αναστοχαστική) λογική της Αριστεράς, αντίθετα, αντιμετωπίζει την γνώση ως δύναμη χειραφέτησης, θέτοντας ηθική και πολιτική σε ένα ενιαίο πεδίο, όπου η θεωρία (διόρθωση αναλύσεων ή συμπερασμάτων) είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ για την υπέρβαση του ισχύοντος και την αναδόμησή του. Το γνωστικό παράδειγμα που δεσμεύει την σκέψη/δράση της Αριστεράς λαμβάνει υπ’ όψη την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων πραγμάτων, και αντί να χωρίζει την τεχνογνωσία από την αυτογνωσία, τις διασυνδέει ώστε η πολιτική από δράση ωμής ισχύος να γίνει πραγμάτωση επιλογών και αποφάσεων προς όφελος της κοινωνίας και όχι συμφερόντων που την απομυζούν. Εδώ, ο ορίζοντας κοινωνικοποίησης των παραγωγικών σχέσεων, αναδιανομής του παραγόμενου πλούτου, ειρήνευσης των λαών, έχει στο φόντο του τις πρωταρχικές ανάγκες αλλά και τις έσχατες επιθυμίες για χειραφέτηση (κατακτημένη ελευθερία) και δικαιοσύνη. Με αυτή την σε βάθος προοπτική, ο διαλεκτικός τρόπος γνώσης-δράσης-ύπαρξης ευνοεί διεργασίες κοινωνικής συνειδητοποίησης των πολιτών και όχι απλής σαγήνευσης ψηφοφόρων.

Aντίθετα με την σαγήνευση, η κοινωνική συνειδητοποίηση είναι επίπονο έργο που όσο καλύτερα σταθμίζει τα συν και τα πλην της αυθόρμητης και οργανωμένης πολιτικής δράσης τόσο μικραίνει και ο χρόνος ευόδωσής του. Με την υπονόμευση της παιδείας, στις αποσαρθρωμένες μαζικές κοινωνίες, η κοινωνική συνειδητοποίηση είναι ακόμη πιο δύσκολη, αν δεν γίνει σαφές –η Αριστερά επωμίζεται κι αυτή την ευθύνη- ότι οδηγεί στη λύση των κοινωνικών προβλημάτων με άξονα το κοινό συμφέρον και γνώμονα, μια φιλοσοφία ζωής και όχι απλής επιβίωσης. Οι κριτικές θεωρίες του 20^ού αι. που έθεσαν το θέμα της κοινωνικής χειραφέτησης χρειάζεται να διαχυθούν στον δημόσιο λόγο και να προβληματίσουν την κοινή γνώμη, γιατί ο καιρός ως γέφυρα του χθες με το αύριο, κι όχι της γης με τον ουρανό, εγκυμονεί την ελπίδα να λιγοστέψει η δυστυχία, αλλά και τον κίνδυνο ο εντεινόμενος καισαρισμός να την καταπνίξει. Ο τόπος για να σταθεί και να μη ξεπέσει σε αυταπάτη ήταν/είναι η σκέψη που την γειώνει και την αναζωπυρώνει. Γι’ αυτό δεν αρκούν οι κινητοποιήσεις καταπιεσμένων και πεινασμένων ούτε ο συλλογικός αυθορμητισμός τους για να αλλάξει η μοίρα τους, χωρίς σαφή εικόνα των δυσκολιών και χωρίς συγκεκριμένες ιδέες/στρατηγικές συντονισμού των συλλογικών ψυχικών στάσεων προς τον κοινό τους σκοπό.

Είναι ο μόνος τρόπος η φιλελεύθερη κοσμοαντίληψη υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου και φτώχειας να δώσει τη θέση της σε μια κοσμοαντίληψη επανασυμφιλίωσης με τη φύση και απελευθέρωσης των κοινωνιών από την εκμετάλλευση, αλλά και από την αναξιοκρατία και την ψευδολογία, ιδίως στο νέο γύρο μηντιακής εξαχρείωσης και βιο-πολιτικού αυταρχισμού που ανοίχθηκε.

Στο έδαφος της διαλεκτικής κοσμοαντίληψης μπόρεσε να ριζώσει μια οντολογία του δυνατόν-είναι, έτσι όπως εξυφάνθηκε στις πολλαπλές της πτυχές -ανθρωπολογική, πολιτική, οικονομική, ψυχαναλυτική- με πηγή και αφετηρία τον Μαρξ και τις παραπέρα επεξεργασίες-διανοίξεις της σκέψης του, στα κείμενα αριστερών θεωρητικών του 20^ου αιώνα (Ερν. Μπλοχ, Μ. Χορκχάιμερ, Χ. Μαρκούζε, Α. Γκράμσι, Κ. Πολάνυι, Κ. Καστοριάδη, Ν. Πουλαντζά, Iμ. Βαλλερστάιν, κ.ά.). Αυτή η απελευθερωτική και δυναμική αντίληψη του οντικού (της Φύσης) και του οντολογικού (της ιστορικής ύπαρξης), αποτελεί το αναγκαίο υπόβαθρο δράσεων και πρακτικών εναντίωσης στις μεθοδεύσεις εντατικού απανθρωπισμού, αλλά και το πλαίσιο για έναν ριζικό αξιακό ανθρωπισμό ικανό να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ ιδιώτη και πολίτη, δίνοντας αξιοπρέπεια και νόημα στην κοινωνική και προσωπική ύπαρξή του. Χωρίς την πίστη στην κοινωνική/ατομική χειραφέτηση που εξασφαλίζουν η απελευθερωτική κοσμοαντίληψη, η δυναμική οντολογία και ο ριζικός αξιακός ανθρωπισμός -κτήμα των πολλών- δεν μπορεί να απονομιμοποιηθεί έμπρακτα το ηγεμονεύον θετικιστικό τεχνο-γνωστικό παράδειγμα και οι γραφειοκρατικοί εξουσιαστικοί, ιδεολογικοί μηχανισμοί που έστησε, στο πλαίσιο της ισχύουσας γεωκουλτούρας. Αυτή, όμως, επεφύλαξε το δυσοίωνο μέλλον του ανθρώπου και του πλανήτη.

Ο αγώνας για να γίνει ο άνθρωπος από εμπόρευμα αυταξία ώστε οι κοινωνίες των πολιτών να ορίζουν την τύχη της, αποκτά διαστάσεις άθλου, αν σκεφθούμε την περιορισμένη ακόμη απήχηση της Αριστεράς και την επανεμφάνιση των φασισμών. Και το πιο κρίσιμο, είναι αγώνας με ορίζοντα δεκαετιών. Το δυστύχημα είναι ότι η χώρα μας καλείται να βγει από την κρίση με ξεριζωμένο το πιο ελπιδοφόρο δυναμικό της. Αυτό, πάντως, που εμπνέει πίστη στον αγώνα για μια κοινωνία ικανή να διαχειρίζεται την οικονομία αντί να είναι υποχείριό της, δεν είναι το δέλεαρ ενός ιδεολογικού ηγεμονισμού που αντιφάσκει με τις αρχές ελευθερίας και της αλληλεγγύης, αλλά η γνώση της πολυπλοκότητας των πραγμάτων και ιδέες/αξίες που σταθμίζονται με κριτήρια την διαφάνεια, την διαβούλευση την λογοδοσία και όσα ακόμη κυνικά απορρίπτονται ως ηθικιστικές κενολογίες.

Η Αλεξανδρα Δεληγιώργη είναι καθηγήτρια φιλοσοφίας, συγγραφέας