Η διαχείριση της αταξίας

ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

 

Κάδρο, 2014, μολύβι σε χαρτί, 32 x 40 εκ.

ARJUN APPADURAI, Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα, μτφρ. Κώστας Αθανασίου, επιμέλεια Αθηνά Αθανασίου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 303

Είναι εκπληκτικά περίεργη η συσκότιση που επικρατεί στην κοινή γνώμη, αλλά και στους ειδικούς, σχετικά με τη μεγαλύτερη, σε ένταση και σε έκταση, κρίση που αντιμετώπισε ποτέ η ανθρωπότητα. Η παγκόσμια κρίση αναγγέλθηκε το 1972, επιβεβαιώθηκε το 1974, από μελέτη που έγινε με εντολή του Κίσιγκερ, ανακοινώθηκε η έναρξή της το 2008 από τους G7 στο Κιότο, ως ύφεση, και σήμερα, που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, επικρατεί σιγή ιχθύος. Δεν αφορά μόνο τον τρόπο παραγωγής, το βιομηχανικό μοντέλο που συνεχώς υποβαθμίζεται, αλλά όλο το κοινωνικό σύστημα, το ηθικό σύστημα, καθώς και την οικολογική ισορροπία. Με τα μέσα αυτορρύθμισης που διαθέτει ο καπιταλισμός και τον πλήρη έλεγχο της πληροφορίας, έχει την ικανότητα να μετριάζει τις εκδηλώσεις της κρίσης και να την συσκοτίζει. Πρώτη επιστήμη που έχει χρέος να την αντιμετωπίσει είναι η ανθρωπολογία.

Ο ανθρωπολόγος Arjun Appadurai, γνωστός από το βιβλίο του «Η κοινωνική ζωή των αντικειμένων», με την τελευταία μελέτη του προσφέρει μια πολύ σημαντική ανάλυση της παγκόσμιας κρίσης. Αντίθετα από τον Ζ. Bauman, ο οποίος με το βιβλίο του «Παράπλευρες βλάβες» ερευνά τις εκδηλώσεις και τις συνέπειες της κρίσης από την πλευρά των κοινωνικών λειτουργιών και των πολιτισμικών φαινομένων, ο Appadurai εστιάζει, κυρίως, στις δομικές συνέπειες της κρίσης. Γι’ αυτό, όπως δείχνει και ο τίτλος του βιβλίου, Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα, ο συγγραφέας αναλύει και αποκαλύπτει ότι το έθνος-κράτος που αποτελούσε το δομικό θεμέλιο της κοινωνικής οργάνωσης του αστικού πολιτισμού, γνωστού με τη μετονομασία νεωτερικότητα, βρίσκεται σε περίοδο κρίσης που εκδηλώνεται με βίαιες «ενδορρήξεις» (σελ. 207), και συνεπώς, «η νομιμότητα των εθνών-κρατών σταθερά αποδυναμώνεται» (σελ. 230). Χωρίς να προτείνει συγκεκριμένες λύσεις, ο Appadurai εντάσσει πολύ σωστά την παρακμή του έθνους-κράτους σε ένα ευρύτερο σύστημα αποδιάρθρωσης, όπου η γενική κρίση οδηγεί σε μια κατάσταση «χωρίς σύνορα». Την κατάσταση αυτή την επονομάζει «απεδαφοποίηση». Εκείνο που εννοεί με τον όρο αυτόν είναι η διαπίστωση της γενικής ανατροπής του κοινωνικού συστήματος, η οποία δίνει την εικόνα της αταξίας. Γι’ αυτό, την χαρακτηρίζει με τη μαθηματική έννοια του χάους. Στο σημείο αυτό ο Appadurai συναντά την πρόβλεψη που είχε κάνει ο K. Polanyi το 1944, ότι οι Αγορές, με άλλα λόγια ο νεοφιλελευθερισμός, θα επιτεθούν στην κοινωνία. Τι σημαίνει αυτό και πώς το βιώνουμε;

        

Η αποδόμηση του βιομηχανικού μοντέλου παραγωγής, που εκδηλώνεται με την μετά το 2000 συνεχή αποβιομηχανοποίηση σε όλες τις χώρες, οφείλεται στις αντιφάσεις που εμφανίστηκαν στην πορεία της ανάπτυξής του. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να αρχίσουν να αποσύρονται τα κεφάλαια από τις επενδύσεις στη βιομηχανία και να συσσωρεύονται στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, τις Αγορές, και να συνεχίζουν το κυνήγι του κέρδους με τους δανεισμούς και τη μετατροπή όλων των κοινωνικών δομών σε προσοδοφόρες επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, μετατρέπουν τα πανεπιστήμια σε «συντεχνιακές επιχειρήσεις» ή μηχανισμούς απόδοσης κέρδους (Shore & Wright 2000:67˙ Fillitz 2000:245). Επεκτείνοντας σε όλες τις κοινωνικές λειτουργίες τη διαχείριση με τους όρους της αγοράς και σε συνδυασμό με την ελεύθερη διακίνηση του κεφαλαίου, την παγκοσμιοποίηση, την εμπορευματοποίηση και τη διαφθορά η οποία χαρακτηρίζει τη δραστηριότητα του κεφαλαίου, όταν αυτό εκτοπίζεται από την παραγωγική διαδικασία, προκύπτει γενική αποδιάρθρωση των πολιτισμικών δομών. Η επίθεση των αγορών στην κοινωνία την μεταβάλλει σε εργαλείο μεγιστοποίησης του κέρδους, οπότε αντιστρέφονται οι όροι και, ενώ η οικονομία αποτελούσε όργανο της ύπαρξης και της ανάπτυξης της κοινωνίας, μετατρέπεται σε ρυθμιστή της.

Οι οικονομολόγοι κατέλαβαν τις θέσεις των πολιτικών και οι κοινωνικοί θεσμοί δεν λειτουργούν, πλέον, για τη ρύθμιση των ανθρώπινων αναγκών και τη διασφάλιση της κοινωνικής ευρυθμίας, αλλά για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της απόδοσης κέρδους. Τα κοινωνικά και τα ηθικά κριτήρια, όσα και όταν υπήρχαν, αντικαθίστανται από τα επιχειρησιακά. Επομένως, το σύνταγμα, που χρησίμευε για τον έλεγχο της κοινωνικής ευρυθμίας, παύει να έχει αξία χρήσης. Η αποδιάρθρωση και η αταξία που προκύπτουν αποτελούν το οικείο περιβάλλον λειτουργίας του νεοφιλελευθερισμού. Μπορούμε, πλέον, να πούμε ότι «ο καπιταλισμός διαχειρίζεται την αταξία». Επιβιώνει και λειτουργεί διαμέσου της αταξίας.

Οι κύριες συνέπειες της αντιστροφής αυτής είναι: Πρώτον, η διαχείριση της αταξίας σε περιβάλλον αποδιάρθρωσης συνεπάγεται αναγκαστικά και αντίστοιχες διαδικασίες, διαστροφές, ρήξεις, βιοεξουσία, γενοκτονίες κ.ά. Δεύτερο, για τη διερεύνηση και κατανόησή τους επιβάλλεται η ανάγκη δημιουργίας νέων κριτηρίων και εννοιών.   

Ο τρόπος ανάλυσης της παγκόσμιας κρίσης από τον Appadurai συμβάλλει σημαντικά στη διάλυση της συσκότισης που μας περιβάλλει και στην κατανόηση των βασικών όρων που την διέπουν, πράγμα που αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για να την κατανοήσουμε και να διατυπώσουμε προτάσεις για την επίλυσή της. Αποτελεί υπόδειγμα ερευνητικής διαδικασίας βοηθά για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της παγκόσμιας κρίσης. Ένα πρώτο συμπέρασμα που μπορεί να προκύψει από τις αναλύσεις του είναι το εξής: Εφόσον, όπως το εξηγεί πολύ αναλυτικά, το έθνος-κράτος αποδυναμώνεται και διαχέεται μέσα σε ένα ευρύτερο χώρο «διεθνών ροών χρηματοοικονομίας» και αναπαραστάσεων, η επίλυση της κρίσης μέσα στα όρια και στα μέσα του έθνους-κράτους καθίσταται ανεδαφική. Συνεπώς, η πολιτική εξόδου από την κρίση οφείλει να διεξαχθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της Ευρώπης. Την ίδια άποψη διατυπώνουν επίσης σε πρόσφατο άρθρο τους οι Τ. Νέγκρι και Σ. Μετζάντρα που δημοσιεύτηκε στην «Εποχή». Η οπτική αυτή δικαιώνει τόσο την αξία του διεθνιστικού χαρακτήρα της πάλης, όσο και την πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ.

Βιβλιογραφία

Bauman, Z., 2011, Collateral damages, Cambridge/Malden, Polity. Fillitz, T., 2000, «Academia same pressures, same conditions of work?», στο      Strathern, M., (ed.) Audit Cultures, London/New York, Routledge.  

Νέγκρι, Τ. & Σ. Μετζάντρα, 2014, «Η ‘δυσανάγνωστη’ Ευρώπη», Εποχή 29/06.

Shore, C. & S. Wright, 2000, «Coercive accountability: The rise of audit culture»  στο Strathern, M., (ed.) Audit Cultures, London/New York, Routledge.

Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος