Η κρίση και η ανατροπή ως μεταχθές και ως προαύριο

ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΜΙΧΑΗΛ

 

Μαρία- Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Γυμνή ζωή, Οπτικοακουστική εγκατάσταση

Η Ποίηση μπορεί να συνυφαίνεται με την επιστήμη. Ο Μαρξ έδειξε στο έργο του ότι η Ποίηση δεν περιορίζεται καθόλου στην διακόσμηση του επιστημονικού λόγου αλλά έχει και ευριστική αξία. Στις κορυφώσεις της, μπορεί να διασταυρωθεί με κομβικά σημεία της θεωρητικής αναζήτησης και να ανοίξει απροσδόκητους δρόμους προς την αλήθεια.[1]

Από αυτή την σκοπιά, στο αφιέρωμα Η επιστροφή της Αριστεράς των Αναγνώσεων της κυριακάτικης Αυγής, ανάμεσα στα οδηγά σημεία που προτάσσονται των άρθρων, προσφυώς έχει συμπεριληφθεί κι ο μέγας ποιητής Νικόλαος Κάλας, με τον περίφημο στίχο του για “το μεταχθές και το προαύριο” σαν μια γραμμή διερεύνησης του εκρηκτικού όσο και δυσανάγνωστου σήμερα.

Ο στίχος, όντως, δίνει ένα νήμα. Για να το ξετυλίξουμε, όμως, χωρίς να το μπερδέψουμε στο κουβάρι ή να το κόψουμε, καλό είναι να δούμε συνολικά το ποίημα[2] και τα ιστορικά του συμφραζόμενα.

Ο Κάλας το γράφει το 1982, λίγα χρόνια πριν πεθάνει, μετά από μια τραυματική επίσκεψη στο Παρίσι, όπου συναντάει την χήρα του Αντρέ Μπρετόν Ελίζα και μερικούς από τους παλιούς του συντρόφους των ηρωικών καιρών του υπερρεαλισμού και της στράτευσής του “στην υπηρεσία της σοσιαλιστικής επανάστασης”. Ο ίδιος παραμένει αμετανόητος υπερρεαλιστής, με ανοιχτά πάντα τα ανήσυχα μάτια του σε καθετί το νέο, όπως παραμένει κι αμετανόητος αδογμάτιστος τροτσκιστής μέχρι θανάτου.[3] Όπως γράφει προκλητικά: “ακολουθώ το παρελθόν που πάει μπροστά μου”.[4] Σαν ποιητής και μαρξιστής αρνείται κάθε γραμμική αντίληψη του ιστορικού χρόνου.

 Στο ποίημα Το μεταχθές νοιώθει όχι ρομαντική νοσταλγία αλλά ιστορική ανάγκη μιας επιστροφής των χρόνων της θύελλας. Όχι απλώς μια “επιστροφή της Αριστεράς” αλλά μια επι-στροφή, μια νέα στροφή στην επανάσταση στην Ζωή και την Τέχνη: “Είχα επιτακτική ανάγκη να κάνω αναγωγή/ στη δεκαετία του Τριάντα-σοσιαλισμός και υπερρεαλισμός”. Με τα λόγια του Αλαίν Μπαντιού, θα έλεγες ότι ο Νικόλαος Κάλας παραμένει ένα “υποκείμενο πιστό στο Συμβάν”, στην συντελεσμένη επαναστατική Τομή της εποχής των θυελλών και στο ανεξίτηλο χνάρι της που “πάει μπροστά του”. Το χνάρι και η ακολουθία των αλλαγών μετά το Συμβάν, δεν είναι το χθες αλλά το “μεταχθές” μέσα στο σήμερα. Ο Κάλας, όμως, δεν το απολιθώνει. Έχει νηφάλια, αν και οδυνηρή, συνείδηση του χάσματος, της αποξένωσης από τους καιρούς της Τομής, μαζί κι από τον παλιό εκείνο σύντροφο που “αποτραβήχτηκε από τα παιχνίδια των ιδεών μας”. Οι καρέκλες των υπερρεαλιστών στην Πλας Μπλανς παραμένουν άδειες, ο τόπος των πρωτοποριών( καλλιτεχνικών και πολιτικών) είναι κενός. “Το μεταχθές με το προαύριο δύσκολα συνδέεται”. Ίσως απαιτείται μια επι-στροφή “κάτω από άλλου αστερισμού το μήνυμα”.

Αυτά στο ποίημα. Συγκρατούμε τρεις Στιγμές του: την Τομή, το Συμβάν και τις συνέπειες που το ακολουθούν, το μεταχθές· την απομάκρυνση/αποξένωση από το σημείο της Τομής· το (προ)μήνυμα ενός άλλου ιστορικού αστερισμού, το προαύριο μέσα από την στροφή/ επι-στροφή στην Τομή, την δύσκολη σύνδεση του προαύριου με το μεταχθές. Οι Στιγμές αυτές μας δίνουν και το νήμα της διάβασης στο σήμερα.

Πρώτα-πρώτα, ας μην είμαστε τυφλοί: η κρίση δεν ανήκει στο χθες. Μόνον η κυρίαρχη προπαγάνδα και οι παπαγάλοι του success story στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη έχουν το θράσος να θέλουν να πιστέψουν τα θύματα της κοινωνικής καταστροφής ότι η κρίση του καπιταλισμού που την προκάλεσε και τα αποτυχημένα μνημόνια με τα οποία την διαχειρίστηκαν εξοντώνοντας τον λαό ανήκουν τάχα στο παρελθόν.

Η κρίση ανήκει στο μεταχθές. Η καταστροφή είναι ήδη συντελεσμένη - και συνεχίζεται επ' αόριστον. Ζούμε ανάμεσα στα ερείπια της καπιταλιστικής χρεοκοπίας, προσπαθώντας να γλυτώσουμε από τα ερείπια που συνεχίζουν να πέφτουν πάνω μας. Το μεταχθές είναι η συσσώρευση ερειπίων του σήμερα επί των ερειπίων του χθες.

 Η Τομή έχει συντελεστεί με το μέγα Συμβάν της έκρηξης της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης το 2007/08. Ο πιο αδύναμος κρίκος της ευρωζώνης και της ΕΕ, η Ελλάδα έσπασε το 2010. Δεν έσπασε μόνον ο “κρίκος” αλλά η ίδια η διεθνοποιημένη πια και αλληλένδετη “αλυσίδα” που οι Κυρίαρχοι προσπαθούν να επανασυγκολλήσουν με τις σάρκες και το αίμα των λαών. Κι είναι οι προσπάθειές τους κυριολεκτικά “συφοριασμένες” - συμφορά για τους “από κάτω” και αποτυχία οικτρή για τους “από πάνω”, ένα μπούμερανγκ ενάντια τους.

Πάνω από εφτά χρόνια μετά από τη έκρηξη της παγκόσμιας κρίσης, καθώς αποδεικνύεται αδύνατη η “ανάκαμψη”, η “ομαλοποίηση”, η επιστροφή στο πριν από το χθες της κρίσης, το μεταχθές ανακηρύσσεται αιώνιο “καθεστώς κρίσης”, η “secular stagnation”, η “διαιωνιζόμενη τελμάτωση” κατά τον Larry Summers που πρέπει, μάλιστα, να θεωρείται πια σαν το New Normal[5], το Νέο Κανονικό, άγνωστο για πόσες δεκαετίες μπροστά μας (μέχρι το 2060 τουλάχιστον, σύμφωνα με την πρόσφατη πρόβλεψη του ΟΟΣΑ[6]). Ένα μεταχθές χωρίς μεθαύριο ή αύριο, ούτε καν προαύριο, ένα καθεστώς κρίσης που δεν πρέπει καν να θεωρείται κρίση.

 H παρακμή του συστήματος πράγματι κυριαρχεί πάνω στην πορεία της κρίσης του, κάνοντας ολοένα δυσκολότερη την έξοδο. Δεν σημαίνει, όμως, ότι εγκαταστάθηκε μια ακύμαντη πορεία πάνω σε μια νεκρική ισοηλεκτρική γραμμή τελμάτωσης.

Το σεισμικό παγκόσμιο Συμβάν της κρίσης που παρέσυρε την υπερχρεωμένη Ελλάδα στην χρεοκοπία εγκαινίασε μια διαδικασία μετασεισμών που δεν έχουν σταματήσει -το μεταχθές- αλλά πυροδοτεί και προσεισμούς, ιδιαίτερα στην Ευρώπη: μαζί με την BES κατέρρευσε το success story της Πορτογαλίας· η ύφεση χτυπά την ευρωζώνη όχι πια μόνο στην περιφέρεια αλλά και στον σκληρό πυρήνα, την Ιταλία, την Γαλλία και προπαντός την Γερμανία ΄ η ηφαιστειακή έκρηξη της Ουκρανίας γκρεμίζει όλες τις βεβαιότητες της μεταψυχροπολεμικής 20ετίας . Το προαύριο υπάρχει μέσα στο μεταχθές. Η κρίση του καπιταλισμού δεν ανήκει στο χθες ούτε μόνο στο μεταχθές, βρίσκεται και στο προαύριο της.Το ίδιο συμβαίνει και με την πάλη για την ανατροπή του.

Η Τομή της κρίσης συνοδεύτηκε κι από ένα πρώτο παλιρροϊκό κύμα λαϊκών κινητοποιήσεων που στην χρεοκοπημένη Ελλάδα το 2010-12 άλλαξαν τον πολιτικό χάρτη. Καταβαραθρώθηκε το δικομματικό πολιτικό σύστημα της Μεταπολίτευσης , η μαζική στροφή στα αριστερά κι η προσδοκία μιας αριστερής κυβέρνησης εκσφενδόνισε τον ΣΥΡΙΖΑ στον προθάλαμο της εξουσίας, ενώ ξανασήκωσε κεφάλι το φασιστικό τέρας.

Ακολούθησε μια διετία σχετικής υποχώρησης των παλλαϊκών κινητοποιήσεων που έκαναν να φαίνεται να απομακρύνεται το αρχικό σοκ και δέος της Τομής και να παγιώνεται η κρίση σε αορίστου διάρκειας “καθεστώς”. Πέρα από τις αδυναμίες των υποκειμένων της αντίστασης, τον ανασχετικό ρόλο των συνδικαλιστικών και πολιτικών γραφειοκρατιών, και των δεξιών μετατοπίσεων της αριστερής Αξιωματικής Αντιπολίτευσης, η κάμψη του 2012-14 είναι δεμένη και με την φαινομενική “νηνεμία στις αγορές” μετά την παρέμβαση Ντράγκι το 2012 ότι η ΕΚΤ “θα κάνει τα πάντα για να σώσει το ευρώ”, και την κρίση, χωρίς να λύνεται, να μοιάζει ότι “κοιμάται”, γεννώντας διαρκώς εφιάλτες στον καθημαγμένο λαό. Στην επιφάνεια αυτή των πραγμάτων καλούνταν να προσαρμοστούν κι οι πολιτικοί αντίπαλοι, δεξιά κι αριστερά. Οι δραματικές συνέπειες της πρώτης φάσης της κρίσης προεκτείνονταν στο σήμερα σαν ένα μεταχθές κι όλοι καλούνταν να ανταγωνιστούν ποιος είναι καταλληλότερος για να τις ελαφρύνει. Η “ανακούφιση” από την κρίση, όχι η έξοδος απ' αυτήν -που θα συνεπάγονταν και έξοδο από το χρεοκοπημένο καπιταλιστικό σύστημα- έγινε το διακύβευμα, δεξιά, “κεντροαριστερά” κι αριστερά.

Κι όμως μέσα στο μεταχθές υπάρχει το προαύριο. Όχι μόνον η “νηνεμία” 2012-14 τέλειωσε σε ΕΕ και παγκόσμια αλλά κι οι τάσεις που ανέτρεψαν το πολιτικό σύστημα το 2012 επανέρχονται δριμύτερες και απρόβλεπτες. Έτσι κι αλλιώς στο μεταχθές, οι προηγούμενες ανατροπές δεν αποκαταστάθηκαν. Οι απόπειρες συγκόλλησης ενός μνημονιακού μπλοκ εξουσίας από παλιά ερείπια, με τρικομματική ή δικομματική μορφή δεν σταμάτησαν την αποσύνθεση ΠΑΣΟΚ και ΝΔ, κι εξαέρωσαν την ΔΗΜΑΡ, όπως έδειξαν κι οι Ευρωεκλογές. Δεν θα έχουν καλλίτερη τύχη η αναζήτηση δεξιών, κεντρώων, ή κεντροαριστερών υποστυλωμάτων στο σαθρό σύστημα που κατέρρευσε αμετάκλητα το 2012. Ούτε καν η απόπειρα σχηματισμού “εθνικής κυβέρνησης” ΝΔ-ΣΥΡΙΖΑ, μια νέα Βάρκιζα χωρίς Δεκέμβρη, την στιγμή μάλιστα που η εξέγερση του Δεκέμβρη 2008 ήδη διακήρυξε ότι “Βάρκιζα τέλος”.

Οι τάσεις ανατροπής δεν υπάρχουν μόνο ως μεταχθές, στην αποτυχία αντιστροφής του συσχετισμού μεταξύ της Αριστεράς και μιας Δεξιάς με κεντροαριστερή ουρά κι ακροδεξιά μαντρόσκυλα, ή, γενικότερα, στην αδυναμία αναστήλωσης ενός βιώσιμου αστικού συστήματος διακυβέρνησης που θα διαχειριστεί την κρίση και τις εντολές της τρόικας, Βρίσκονται στο προαύριο, σε διαλεκτική σχέση με το απειλητικό προαύριο της κρίσης. Αυτό είναι που ανησυχεί ιδιαίτερα την ΕΕ και το ΔΝΤ. Κι αυτό δεν λαμβάνουν υπόψιν τους οι εγχώριοι πολιτικάντηδες που κάνουν λογαριασμούς στο κοινοβουλευτικό τεφτέρι χωρίς τον ξενοδόχο.

Σήμερα στο κέντρο της κρίσης βρίσκεται το μη βιώσιμο χρέος, κι είναι αυτό που καθιστά μη βιώσιμες τις μέχρι τούδε μορφές αστικής διακυβέρνησης πυροδοτώντας την άλυτη κρίση εξουσίας. Αν το 2012 το εκβιαστικό δίλημμα των κρατούντων ήταν “μέσα ή έξω από το ευρώ και την ΕΕ”, τώρα το δίλημμα γίνεται: “ποιοι θα διαπραγματευτούν καλλίτερα το χρέος, οι φίλοι της Μέρκελ ή οι ‘τσαμπουκάδες’ του ΣΥΡΙΖΑ;” Όπως είπε και η Μιράντα Ξαφά «η αντιπαράθεση μαζί τους με ‘τσαμπουκά’ δεν οδηγεί σε δικαίωση αλλά σε χρεοκοπία».[7] Φαίνεται ότι ο ραγιαδισμός είναι μια κάποια δικαίωση - παρόλο που παραμένει αμφίβολο εάν θα αποφύγει την χρεοκοπία (για την ακρίβεια, την διαιώνισή της...).

Η απάντηση της λαϊκής πλειοψηφίας στο “δίλημμα” δεν είναι δεδομένη. Ο περίφημος “υποκειμενικός παράγοντας” δεν πλανάται σε μεταφυσικούς αιθέρες πριν μπει στις μάζες ούτε φωλιάζει σε ένα γραφειοκρατικό κομματικό κοινοβουλευτικό μηχανισμό που απομένει μόνο να κραταιωθεί. Πρέπει να γίνει ό,τι ελάχιστα έκανε μέχρι τώρα η Αριστερά, ρεφορμιστική, ριζοσπαστική ή επαναστατική: να μελετηθούν πρώτα-πρώτα οι διαδικασίες υποκειμενοποίησης στους μνημονιακούς καιρούς, οι αλλαγές στους τρόπους κοινωνικής ύπαρξης, στις μορφές ζωής, στην εξασθένηση και την ενίσχυση διαφόρων δυνατοτήτων της ζωής, σε συνθήκες γενικευμένης απαλλοτρίωσης της ζωής από τους απαλλοτριωτές, τους “δανειστές”, τους καπιταλιστές, το κράτος τους, την ΕΕ, το ΔΝΤ.

Αξίζει να διαβάσουμε ξανά τον Νίτσε για την σύνδεση ανάμεσα στην ενοχή(Schuld) και τα χρέη(Schulden) που διαπερνά τις σχέσεις πιστωτή -χρεώστη και διαμορφώνει την “ηθική των δούλων”[8]. Εύκολα αναγνωρίζεις την δραματουργία της νιτσεϊκής Γενεαλογίας, στο δράμα των κοινωνικών υποκειμένων της μνημονιακής περιόδου: από την “ βιβλική τιμωρία” που έταζε το 2010 ο Σόιμπλε στους “ ένοχους” Έλληνες, την μνησικακία, την δυστυχισμένη συνείδηση, το ασκητικό ιδεώδες της “αιώνιας λιτότητας” που κηρύσσουν τα ιερατεία του Βερολίνου, την άρνηση της ίδιας της ζωής. Η κρίση υπερχρέωσης του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η οικονομία του αιωνίως αποπληρωνόμενου χρέους, οι ανθρωποθυσίες στο ανώτατο Φετίχ, το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, γίνεται το καθεστώς της καθολικής ενοχής. Μιας ενοχής που στην συνέχεια μετακυλίεται από τον Βορρά στο Νότο, από τους Κυρίους στους Δούλους, από τις νεώτερες γενιές στις παλαιότερες που”υπονόμευσαν το μέλλον”, από τον ιδιωτικό τομέα στο Δημόσιο, από τους άνεργους στους εργαζόμενους, από τους “ντόπιους” στους “ξένους”, στους “μετανάστες”, στους “Εβραίους”, στην “παγκόσμια διακυβέρνηση”. Η έσχατη μεταμόρφωση του ενοχικού μνημονιακού υποκειμένου είναι το “σκοτεινό υποκείμενο” της Χρυσής Αυγής.[9]

Ο διαμερισμός της ενοχής και ο διαμελισμός των υποκειμένων δυναμώνει τις τάσεις εξατομίκευσης με μοναδικό στόχο την επιβίωση, εξασθενεί τις συλλογικές και ατομικές αντιστάσεις, γίνεται μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου των Κυρίων πάνω στους Δούλους. Σ' αυτή την διαδικασία στρεβλής υποκειμενοποίησης πρέπει να παρέμβουν οι επαναστατικές πρωτοπορίες αναδεικνύοντας έμπρακτα μιαν άλλη υποκειμενικότητα που αλλάζει τον κόσμο. Απέναντι στο Χρέος και την οικονομία της ενοχής υπάρχουν μόνο δύο αλληλοαποκλειόμενες εναλλακτικές: είτε υποδούλωση, επ' αόριστον εξυπηρέτηση του συστήματος υποταγής στο χρέος είτε απελευθέρωση με την ολοσχερή μονομερή κατάργησή του. Δεν υπάρχουν περιθώρια διαπραγμάτευσης για βελτίωση των όρων υποδούλωσης. Η απελευθέρωση είναι αδιαπραγμάτευτη.

Αυτό σημαίνει, βέβαια, προετοιμασία των λαϊκών δυνάμεων και των συνοδών μέτρων μιας άλλης ταξικής εξουσίας( εθνικοποίηση των τραπεζών κάτω από εργατικό έλεγχο) για μια αναπόφευκτη αναμέτρηση και ρήξη με τους πιστωτές-δουλοκτήτες, την ΕΕ, το κεφάλαιο, ξένο και ντόπιο και το ταυτόχρονο άνοιγμα σε μια διεθνιστική προοπτική- για μια σοσιαλιστική Ελλάδα σε μια σοσιαλιστική Ευρώπη.

“Προγραμματικός μαξιμαλισμός”; “Κλασσικός” τροτσκισμός; Το δεύτερο ναι, το πρώτο όχι. Θα ήταν μαξιμαλιστική διακήρυξη εάν δεν θεμελιώνονταν στις αντικειμενικές αντιφάσεις και τάσεις της κρίσης και δεν απαιτούσε εδώ και τώρα, επείγουσα συστηματική προετοιμασία, πολιτική, οργανωτική, προγραμματική, ενιαιομετωπική των μαχόμενων δυνάμεων της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων για την επερχόμενη αναμέτρηση με την ΕΕ και το κεφάλαιο. Δεν υπάρχει χρόνος. Είμαστε στο προαύριο. Δεν μπορείς να τάζεις στον λαό μιαν επιστροφή σε ένα χτες, κι αυτό κουτσουρεμένο. Είναι συνταγή ήττας.

Το ζήτημα δεν είναι η “ καλλίτερη” προσαρμογή στην καταστροφική κρίση αλλά η αντισυστημική σοσιαλιστική έξοδος από αυτήν. Το κεντρικό διακύβευμα είναι η ίδια η εξουσία. Η κυβέρνηση είναι ένας κόμβος στο εσωτερικό του αστικού κράτους που εύκολα γίνεται και βρόγχος στον λαιμό κάθε Αλιέντε. Είναι φενάκη να πιστεύεις ότι το κράτος και η εξουσία “σαλαμοποιούνται” και κερδίζονται ή χάνονται με το κομμάτι, βαθμιαία. Δεν αρκεί να “ξεσφίξουμε” τον κρατικό βρόγχο, απαιτείται να κόψουμε τον Γόρδιο δεσμό, με την λαϊκή αυτο-οργάνωση και κινητοποίηση.

Μορφές αυτής της αυτοοργάνωσης ενάντια στην κοινωνική καταστροφή ήδη έχουν εμφανιστεί. Δεν είναι και δεν πρέπει να είναι πρότυπα μιας “μεταρρύθμισης από τα κάτω” του συστήματος (στην Αίγυπτο της αραβικής “Άνοιξης” τούτο έφερε την ήττα της επανάστασης). Πρέπει να ριζώσουν και να αναπτυχθούν σαν τα αντισυστημικά φύτρα μιας άλλης εξουσίας των από κάτω.

Το ποιες συμμαχίες επιζητείς και συγκροτείς εξαρτάται από το ποια εξουσία επιδιώκεις. Πολιτικές συμμαχίες με εκπροσώπους του κεφαλαίου, με τις πολιτικές σκιές του ή και με “αντιμνημονιακούς” εθνικιστές δυναμιτίζουν κάθε κοινωνική συμμαχία με τα θύματα του κεφαλαίου, αποπροσανατολίζουν ή αποθαρρύνουν την λαϊκή ριζοσπαστικοποίηση, στηρίζουν την αστική εξουσία και μπαίνουν φραγμός στην πάλη των καταπιεσμένων για την εργατική εξουσία για να πάρουν στα χέρια τους την ίδια την κλεμμένη ζωή τους.

Όσο κι αν μερικοί λοιδορήσουν τα παραπάνω σαν “όνειρα”, ας θυμηθούμε ότι ο Λένιν, παραπέμποντας στον ποιητή Νεκράσοφ, τόνισε ότι πρέπει να ονειρευόμαστε. Το ίδιο μας συμβουλεύει κι ο ποιητής Νικόλαος Κάλας:

Απελευθερώσετε τα όνειρα από τον ύπνο, ξυπνήστε την εξέγερση[10]

---

[1]   Βλ. Savas Michael-Matsas, Rencontres de Marx avec Shakespeare, Europe, αφιέρωμα Marx et la Culture, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2011, No 988-989 σ. 72-81

[2]   Νικόλαος Κάλας, Το μεταχθές, στο Γραφή και Φως, Ίκαρος 1983 σ. 119

[3] Βλ. Νικόλας Κάλας-Μιχάλης Ράπτης, Μια Πολιτική Αλληλογραφία 1967-1984, Εισαγωγή-Επιμέλεια Lena Hoff, Άγρα 2002 και Lena Hoff, Nicolas Calas and the Challenge of Surrealism, Museum Tusculanum Press 2014

[4]   Ν. Κάλας, Οδός Νικήτα Ράντου, 'Ίκαρος 1977, σ. 76

[5]  Larry Summers, Why stagnation might prove to be the New Normal, Financial Times, 15 Δεκεμβρίου 2013

[6]   Paul Mason , The best of capitalism is over for rich countries-and for the poor ones it will be over by 2060 , Guardian ,7 Ιουλίου 2014

[7]   Καθημερινή, 10 Αυγούστου 2014

[8]  Βλ. Φρίντριχ Νίτσε, Γενεαλογία της Ηθικής, Δεύτερη Πραγματεία, μετάφραση Ζ. Σαρίκας, Νησίδες 2001 σ.65 και εξ.

[9]   Βλ. Σάββας Μιχαήλ, Η φρίκη μιας παρωδίας-Τρεις ομιλίες για την “Χρυσή Αυγή”, Άγρα 2013

[10] N. Calas, Stop chanting your dreams στο Lena Hoff, Nicolas Calas and the challenge of Surrealism, ό. π. π. σ. 353