Η λογική των στρατοπέδων συγκέντρωσης ως λογική της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Ο Giorgio Agamben στο έργο του Homo Sacer έχει επισημάνει: "Αυτό που συνέβη στα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπερβαίνει σε τέτοιο βαθμό τη δικαιική έννοια του εγκλήματος, ώστε συχνά παραλείφθηκε απλώς να ληφθεί υπόψη η ειδική δικαιικο-πολιτική δομή εντός της οποίας έλαβαν χώρα αυτά τα γεγονότα. Το στρατόπεδο είναι μόνο ο τόπος όπου συντελέστηκε η πιο απόλυτη conditio inhumana που εμφανίστηκε ποτέ πάνω στη γη: σε τελική ανάλυση, αυτό είναι που μετρά τόσο για τα θύματα όσο και για τους μεταγενέστερους [...] Αυτό θα μας οδηγήσει να αντιμετωπίσουμε το στρατόπεδο όχι ως ένα ιστορικό γεγονός και ως μια ανωμαλία που ανήκει στο παρελθόν [...] αλλά, κατά κάποιον τρόπο, ως μια κρυφή μήτρα και νόμο του πολιτικού χώρου εντός του οποίου εξακολουθούμε να ζούμε"1.

Στο βιβλίο μου Ο Αδιανόητος Θάνατος έχω υποστηρίξει ότι το στρατόπεδο συγκέντρωσης "δεν αντιπροσωπεύει απλώς μιαν ιστορική στιγμή (οσοδήποτε δραματική ή επονείδιστη για τον πολιτισμό), αλλά μια μόνιμη απειλή που εισβάλλει βίαια στη ζωή του σημερινού ανθρώπου, στην καθημερινότητά του, στους όρους της επιβίωσής του, ανατρέποντας εκ βάθρων τη σχέση του με το ιστορικό, κοινωνικό και ψυχικό του περιβάλλον [...] Με τους όρους αυτούς, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης παύουν να είναι απλοί τόποι βασανιστηρίων ή εκτελέσεων [...] Είναι τόποι όπου η φυσική βία δεν είναι παρά το σύνεργο που θα μεταλλάξει ριζικά την ανθρώπινη ουσία, την ίδια τη ζωή, και θα διαιωνίσει μια εκτρωματική φύση ανθρωπίνου όντος, για το οποίο το στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν θα λειτουργεί ως τόπος, αλλά ως πρότυπο οργάνωσης μιας ολοκληρωτικής κοινότητας που εκτρέφει τους "πολίτες" της ακόμη και όταν καταργηθεί, έχοντας εκπληρώσει τον αρχικό προορισμό του"2.

Αναμφισβήτητα, κοινή αφετηρία και των δύο αποφάνσεων αποτελεί η ερμηνευτική του ολοκληρωτικού κράτους, την οποία οφείλουμε στις σχετικές μελέτες της Hannah Arendt, και ιδιαίτερα το πείραμα ολικής κυριαρχίας, το οποίο ανέπτυξε η Arendt ως εγκαινιαστικό όρο και διαρκές πρόταγμά της μετά τα στρατόπεδα, και εξαιτίας των στρατοπέδων, οργάνωσης της σύγχρονης κοινωνίας. "Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης των ολοκληρωτικών καθεστώτων λειτουργούν ως εργαστήρια μέσα στα οποία η θεμελιώδης πίστη του ολοκληρωτισμού, σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε είναι πιθανό, επαληθεύεται"3, έγραφε η Arendt, και είναι αυτό το πρόταγμα που λειτούργησε ως θεμέλιο της σύγχρονης ολοκληρωτικής δημοκρατικής κοινωνίας, και μάλιστα υπό το καθεστώς του ύστερου καπιταλισμού της βιοπολιτικής, ο οποίος ευνόησε εξ αρχής την ανάπτυξη του πειράματος σε καθολική κλίμακα, υπό την έννοια μιας ακλόνητης σταθεράς πάνω στην οποία αναπτύχθηκε τόσο η δικαιική όσο και η πολιτική δόμηση της κοινωνίας του θεάματος και του καταναλωτισμού.

Πράγματι, είναι αυτή η δόμηση ως αποτέλεσμα του πειράματος ολικής κυριαρχίας των στρατοπέδων που θα πρέπει σήμερα, περισσότερο από ποτέ, να διερευνηθεί, καθώς ο ύστερος καπιταλισμός και ο νόμος του έχουν πλέον επιβληθεί και έχουν αναχθεί σε μοναδική τάξη πραγμάτων με σχεδόν καθολική ισχύ. Είναι αυτή η "κρυφή μήτρα" που πρέπει να αναλυθεί και να αναδειχθεί ως καταστατικό κέντρο, τόσο από κοινωνικοπολιτική όσο και από ηθική, συναισθηματική και ψυχολογική σκοπιά, προκειμένου να κατανοηθεί ότι ο αδιανόητος θάνατος μέσα στα στρατόπεδα της μαζικής εξόντωσης δεν είναι ένα γεγονός του παρελθόντος, αλλά αντίθετα ένα κρίσιμο στοιχείο του παρόντος της κοινωνικής και πολιτικής μας ζωής. Όπως ορθά διατείνεται ο Agamben: "μόνο επειδή στην εποχή μας η πολιτική κατέστη εξ ολοκλήρου βιοπολιτική, μπόρεσε να συγκροτηθεί ως ολοκληρωτική πολιτική και μάλιστα σε πρωτοφανή βαθμό"4.

Παρόλο που οι Kren και Rappoport έχουν θέσει το πείραμα ολικής κυριαρχίας στα θεμέλια της σύγχρονης κοινωνικής ηθικής, εντούτοις οι παρατηρήσεις τους είναι ουσιώδεις για τη συνολική δόμηση της οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς και των συστατικών, καθοριστικών όρων που τις συγκροτούν. Αποφαίνονται οι Kren και Rappoport: "το σύγχρονο κράτος μπορεί να επιβάλει οτιδήποτε θελήσει πάνω σε αυτούς που βρίσκονται υπό τον έλεγχό του. Δεν υπάρχει ηθικό όριο το οποίο το κράτος να μην μπορεί να υπερβεί αν το επιθυμεί, διότι δεν υπάρχει ηθική δύναμη υπέρτερη εκείνης του κράτους. Επιπλέον, γίνεται φανερό ότι κανένα σύγχρονο κράτος δεν θα παρέμβει σοβαρά στις εσωτερικές υποθέσεις κάποιου άλλου κράτους μόνο και μόνο για λόγους ηθικής. Κατά συνέπεια, στο επίπεδο της ηθικής, η κατάσταση του ατόμου μέσα στο σύγχρονο κράτος είναι ex principio κατά προσέγγιση ισοδύναμη με την κατάσταση του έγκλειστου στο Άουσβιτς: είτε ενεργεί σύμφωνα με τους κρατούντες κώδικες συμπεριφοράς που επιβάλλουν εκείνοι οι οποίοι βρίσκονται στην εξουσία, είτε διακινδυνεύει να υποστεί οποιεσδήποτε συνέπειες που οι κρατούντες επιθυμούν να επιβάλλουν [...] Αν οι πολίτες μπορούν να κρίνουν το κρατούν ήθος, μπορούν να εκφράσουν την κριτική τους μόνο μέσα στα επιτρεπόμενα από το κράτος όρια"5.

Η επικέντρωση στην κοινωνική ηθική και στην ηθική κατάσταση του ατόμου μέσα στη σύγχρονη ολοκληρωτική δημοκρατία του ύστερου καπιταλισμού, ασφαλώς διαυγάζει το σύμπτωμα της κοινωνικής παθογένειας, αλλά όχι τη γενεσιουργό αιτία της συστατικής δομής των σύγχρονων κοινωνικών μορφωμάτων. Διότι αυτή η συστατική δομή διέπεται εξ ολοκλήρου από το πείραμα ολικής κυριαρχίας των στρατοπέδων του μαζικού θανάτου, της conditio inhumana, δηλαδή από τη λογική του πειράματος και από τη μεταστροφή του, από κατάσταση εξαίρεσης, όπως θα μπορούσε ενδεχομένως να υποστηριχθεί, σε καθολικό κοινωνικό κανόνα, σε αδιαμφισβήτητη λογική του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι του σύγχρονου τρόπου ζωής, ο οποίος απαιτεί την πλήρη εσωτερικοποίησή του από το ηθικά και κοινωνικά εξοντωμένο μαζοάτομο του ύστερου καπιταλισμού και της βιοπολιτικής την οποία ασκεί σε απόλυτο βαθμό η εξουσία.

Μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο, η Edith Wyschogrod έχει επισημάνει την καταστροφή του νοήματος ως υπέρτατου στόχου των στρατοπέδων του θανάτου, ενός στόχου ο οποίος αποτελεί επίσης την raison d' etre της σύγχρονης κοινωνικής ύπαρξης. Αυτή η raison d' etre, επισημαίνει, δημιούργησε μια καινούργια μορφή ύπαρξης η οποία έχει πλέον απολέσει την επαφή της με την πολιτισμική ιδιαιτερότητα του ανθρώπου: "υπάρχει για να παρέχει το παγκόσμιο σύστημα του απόντος νοήματος μέσα στην κοινωνία της τεχνολογίας και ενεργοποιεί αυτή την απουσία μέσα στην κοινωνική ύπαρξη"6. Η κοινωνία της τεχνολογίας συμπληρώνει τη βιοπολιτική, ή, καλύτερα, είναι η προϋπόθεση της βιοπολιτικής ως αποδόμησης του νοήματος της κοινωνικής και πολιτικής ύπαρξης. Και αυτή η αποδόμηση, στον μέγιστο βαθμό της, είναι πράγματι η "κρυφή μήτρα" και ο νόμος της conditio inhumana των στρατοπέδων. Είναι επιπλέον το υπόβαθρο του πειράματος ολικής κυριαρχίας, αλλά και η τραγική επίπτωσή του στον "πολιτικό χώρο εντός του οποίου εξακολουθούμε να ζούμε". Η "επαίσχυντη τεχνολογία της ταπείνωσης", όπως ονομάζει τα στρατόπεδα ο George Steiner7, ακολουθεί σε κάθε της βήμα τη βιοπολιτική της σύγχρονης κοινωνίας. Και όχι μόνο την ακολουθεί, αλλά και την ολοκληρώνει ως μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης.

1. Giorgio Agamben, Homo Sacer, μτφρ. Π. Τσιαμούρας, εκδ. Scripta, Αθήνα 2005, σ. 256.

2. Στέφανος Ροζάνης, Ο Αδιανόητος Θάνατος, εκδ. Ερατώ, Αθήνα 2002, σσ. 11-12, 17.

3. Hannah Arrendt, Totalitarianism, A Harvest/HBJ Book, Νέα Υόρκη 1968, σ. 135.

4. ό.π. σ. 190.

5. George M. Kren and Leon Rappoport, The Holocaust and the Crisis of Human Behavior, HM, Νέα Υόρκη 1994, σ. 142.

6. Edith Wyschogrod, Hegel, Heidegger, and Man-Made Mass Death, Yale University Press, New Haven 1985, σ. 33.

7. George Steiner, Errata, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Scripta, Αθήνα 2005, σ. 183.

Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής φιλοσοφίας