Γρηγόρης Λαμπράκης

Ένα βιβλίο και μια ταινία

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

ΠΑΝΟΣ ΤΡΙΓΑΖΗΣ, Ο Λαμπράκης και το κίνημα ειρήνης, εκδόσεις Ταξιδευτής, σελ. 176

ΣΤΕΛΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ (σενάριο-σκηνοθεσία), Μαραθώνιος μιας Ημιτελούς Άνοιξης: Γρηγόρης Λαμπράκης, ντοκιμαντέρ, παραγωγός Θάνος Λαμπρόπουλος, διάρκεια 114΄

Αν μετατοπιστούμε λίγο απ’ τα γνωστά σε όλους γεγονότα, ψάχνοντας την ειδικότερη συνθήκη μέσα στην οποία εμφανίζεται ένα τόσο σημαντικό πρόσωπο, κατ’ ανάγκην θα προσφύγουμε σε πηγές και πληροφορίες, οι οποίες εν προκειμένω μας οδηγούν σε μια οικογενειακή σάγκα. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, λοιπόν, γεννιέται στην Κερασίτσα Τεγέας και είναι ετεροθαλής αδελφός τού επίσης γιατρού Θόδωρου Λαμπράκη, που το 1956 διετέλεσε βουλευτής Πειραιώς με την ΕΠΕΚ. Επιπλέον, είναι πρώτος εξάδελφος με τα παιδιά της οικογένειας Τσουκόπουλου, εκ του παρακείμενου χωριού της Τεγέας, ονόματι Τζίβα, απ’ τα οποία ο μεν Σωκράτης είναι υποψήφιος βουλευτής με την ΕΔΑ στην Αρκαδία το 1958, μετέπειτα πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων και δικηγόρος στη δίκη των δολοφόνων του Λαμπράκη, ενώ ο Αλέκος Τσουκόπουλος είναι ο ταγματάρχης του ΔΣΕ που εκτελέστηκε με απόφαση του ανταρτοδικείου το 1949, ως εξιλαστήριο θύμα για τη συντριβή των ανταρτών στον Άγιο Βασίλειο, μετά τη μάχη του Λεωνιδίου... Μέσα από τέτοια ιστορικά/οικογενειακά συμφραζόμενα προκύπτει λοιπόν ο Γρηγόρης Λαμπράκης.

Ποια είναι τώρα η σχέση του Πάνου Τριγάζη με τον Γρηγόρη Λαμπράκη; Μία προφανής απάντηση, που αποτυπώνεται και στον τίτλο του βιβλίου, είναι πως η σχέση τους εδράζεται στη συμμετοχή και των δύο στους αγώνες για την ειρήνη. Μια δεύτερη απάντηση θα μπορούσε να είναι πως και οι δύο έχουν μια ανάλογη διαδρομή, από ένα χωριό της Πελοποννήσου στην Αθήνα, απ’ τον αγροτικό βίο στην επιστήμη και στον αστικό δημόσιο χώρο. Άλλος κοινός τόπος και των δύο είναι η συμμετοχή στα κοινά, μέσω της πολιτικής ένταξης στην αριστερά.

Όμως, αυτή η ένταξη έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, που φωτίζει και συναιρεί όλες τις προηγούμενες ιδιότητες. Γιατί η πολιτική συμμετοχή τους εδράζεται σε μια ευρεία κοινωνική συμμετοχή, μέρος της οποίας είναι το κίνημα ειρήνης.

Νομίζω πως έτσι αρχίζουμε να ψαύουμε μια ρομαντική σχέση και των δύο με τα κοινά, εν τέλει με την ιστορία. Άλλωστε, η δεύτερη, μεγάλη «αγάπη» του Πάνου Τριγάζη, είναι ο ρομαντικός ποιητής λόρδος Μπάυρον. Και για τον Λαμπράκη και για τον Μπάυρον, έχει γράψει βιβλία και κείμενα, αλλά και έχει οργανώσει πολλές δημόσιες εκδηλώσεις.

Ποιος είναι λοιπόν Λαμπράκης, όπως σκιαγραφείται στο βιβλίο του Τριγάζη; Είναι ένας άνθρωπος που δεν βολεύτηκε στη μοίρα που του επεφύλασσε η καταγωγή του, δεν περιορίστηκε στον ορίζοντα που του προδιέγραφε η κοινωνική του θέση, δεν υποτάχθηκε στη δύναμη της εξουσίας του καιρού του. Επέλεξε να γίνει μέρος της ιστορίας του καιρού του, αλλάζοντας, κατά το δυνατόν, τον ρου της.

Οι οικογενειακές προδιαγραφές και «καταμερισμοί», επεφύλασσαν μια ανεκτή μοίρα στον Γρηγόρη, γιο πολυμελούς οικογένειας της Αρκαδίας. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές στον γενέθλιο τόπο, φοιτά για ένα χρόνο σε ιδιωτική Εμπορική και Λογιστική σχολή του Πειραιά, και επιστρέφει στο χωριό, Ιούνιο του 1932, με την προοπτική να ασχοληθεί με τη γεωργία, με το πατρικό μικρομάγαζο και το τοπικό μικρεμπόριο.

Ο πατέρας του διαισθάνεται πως αυτή η μοίρα δεν ταίριαζε στον νεαρό γιο του. Έτσι, του λέει την κρίσιμη κουβέντα: «Παιδί μου, λυπάμαι να σε βάλω στις λάσπες...».

Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Γρηγόρης Λαμπράκης στο ημερολόγιό του, ο ασκός του Αιόλου είχε πλέον ανοίξει: «Ε, αυτό ήταν όλο. Αυτό ήταν ο σπινθήρ που άναψε τη λαμπάδα της μανίας μου για να προχωρήσω στο σκοτάδι της επιτυχίας...».

Η συνέχεια είναι γνωστή. Σπουδάζει ιατρική στην Αθήνα, φθάνει μάλιστα να γίνει και υφηγητής, ενώ ως γιατρός φροντίζει πάντα να περιθάλπει, άνευ αμοιβής, τους απόρους. Ταυτόχρονα ασχολείται με τον αθλητισμό, στα αγωνίσματα του δρόμου 100 και 200 μέτρων, στο μήκος, στο τριπλούν, καταρρίπτει τα πανελλήνια ρεκόρ κατ’ επανάληψη, πρωτεύει επί σειρά ετών σε πανελλήνιους και βαλκανικούς αγώνες, παίρνει μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες του 1936... Μάλιστα, το πανελλήνιο ρεκόρ του στο άλμα εις μήκος άντεξε για 21 ολόκληρα χρόνια. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης ήταν ένας «υπεραθλητής», σημειώνει ο Πάνος Τριγάζης.

Στην κατοχή θα συμμετάσχει στο ΕΑΜ, ενώ το 1961 εκλέγεται βουλευτής Πειραιώς με την ΕΔΑ, ως συνεργαζόμενος-ανεξάρτητος, και συμμετέχει στο κίνημα ειρήνης. Χαρακτηριστική και γλαφυρή είναι η περιγραφή στο βιβλίο της απαγορευμένης Μαραθώνιας πορείας Ειρήνης, όπου ο Λαμπράκης, σπάζοντας με το αυτοκίνητό του τους διαδοχικούς κλοιούς των αστυνομικών, κατάφερε τελικά να φθάσει μόνος του στον τύμβο του Μαραθώνα, όπου ξεδιπλώνει το θρυλικό πανώ, καταφέρνει να το γλυτώσει από τα χέρια των αστυνομικών και να αρχίσει μόνος του την πορεία, διανύοντας 14 ολόκληρα χιλιόμετρα μέχρι να τον συλλάβουν...

   Η τελευταία πράξη του δράματος θα λάβει χώρα στη Θεσσαλονίκη το 1963, όπου το τρίκυκλο του Γκοτζαμάνη χτυπά τον Λαμπράκη, στη μέση ενός αδειασμένου και φρουρούμενου από αστυνομικούς δρόμου της πόλης...

Από εδώ αρχίζει το ντοκιμαντέρ του Χαραλαμπόπουλου, αρκαδικής καταγωγής και κοντοχωριανού του Λαμπράκη, ο οποίος επιχειρεί να διαχειριστεί, πρώτα απ’ όλα για τον εαυτό του, την ιστορική μνήμη, με όλη τη φόρτιση και όλες τις σημασίες που αυτή αποκτά στο πέρασμα του χρόνου.

Το ντοκιμαντέρ, με μια εντυπωσιακά καθαρή εικόνα, χωρίς υποβλητικές εντάσεις και μελοδραματισμούς, έχει ως καμβά του την περιγραφή της δολοφονικής επίθεσης, τις μέρες που χαροπαλεύει, μέχρι τον θάνατό του και τη μεγαλειώδη κηδεία του. Ενδιάμεσα, περνούν ως ενσταντανέ όλα όσα συμπύκνωνε και σήμανε ο Γρηγόρης Λαμπράκης ως πολιτική κυρίως παρουσία, αλλά και όσα δημιούργησε ως αποτέλεσμα ο θάνατός του, και πρώτα απ’ όλα τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.

Όπως τονίζει ο Χαραλαμπόπουλος σε ένα σημείωμά του για την ταινία, «Η περίπτωση Λαμπράκη απεικονίζει ιδανικά τη συνάντηση ατομικού και συλλογικού. Η δολοφονία του αποτελεί μια χρονική τομή, όπου μια αργόσυρτη ιστορική εξέλιξη γεννά μια άλλη, αλλά ήδη κυοφορούμενη – εξίσου αργόσυρτη σε διάρκεια ιστορική εξέλιξη (η μετεμφυλιακή Ελλάδα που στηρίζεται στους παρακρατικούς μηχανισμούς αναγκάζεται να υποχωρήσει μπροστά στη δυναμική επανεμφάνιση των μαζών που απαιτούν μια νέα πορεία). Ένα συμβάν τέμνει το χρόνο στο παλιό και στο καινούριο. Απλοποιώντας λίγο, θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι η περίπτωση όπου η μακρά διάρκεια συναντά τη συμβαντολογική ιστόρηση. Όσο κι αν μοιάζουν αυθαίρετες οι τομές, τόσο στην Επιστήμη όσο και στην Ιστορία, εν τούτοις υπάρχουν γεγονότα που τουλάχιστον στη λαϊκή συνείδηση εγκαθίστανται με αυτό τον τρόπο και η περίπτωση Λαμπράκη έτσι πέρασε στην Ιστορία».

Από τις συνεντεύξεις πρωταγωνιστών αλλά και ιστορικών της περιόδου, που συνθέτουν το μεγαλύτερο μέρος του ντοκιμαντέρ, θα ήταν άδικο να ξεχωρίσουμε κάποιες, γιατί όλες φέρουν την ένταση του μεγάλου γεγονότος, αποτυπώνουν τη συστηματική δουλειά ετών του Χαραλαμπόπουλου. Ας μου επιτραπεί όμως μια ιδιαίτερη μνεία της μικρο-αφήγησης του Τάκη Μπενά, ο οποίος μιλώντας για τα κορυφαία πολιτικά διακυβεύματα, δηλαδή για τη στιγμή της κηδείας και της ενδεχόμενης «πολιτικής ευκαιρίας» που δημιουργούσε, με λίγες, μετρημένες λέξεις και διαυγείς σκέψεις δίνει το μέτρο και το στίγμα του πολιτικού λόγου και ρόλου μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Όντας ένας από τους πρωταγωνιστές της περιόδου (γραμματέας της Νεολαίας ΕΔΑ, και επίσης γραμματέας των Λαμπράκηδων), ο λόγος του μας «λέει» τόσα πολλά για τη δυνατότητα που συμπυκνώθηκε στην ΕΔΑ, μεταξύ 1958 και 1967, αλλά ο Μπενάς, με την πολύχρονη παρουσία-απουσία του τα τελευταία χρόνια, μας λέει επίσης τόσα πολλά για το ήθος της εποχής εκείνης, για το πώς δημιουργείται, σε κάθε εποχή, το ηθικό πλεονέκτημα της αριστεράς.

Έχοντας διαβάσει το βιβλίο του Τριγάζη κι έχοντας δει το ντοκιμαντέρ του Χαραλαμπόπουλου, και επίσης βλέποντας συχνά, περνώντας κάθε τόσο για το χωριό μου, το άγαλμα του Γρηγόρη Λαμπράκη στην Κερασίτσα, στο χώρο όπου πριν ευρίσκετο το πατρικό του σπίτι, σκέπτομαι το προφίλ του Γρηγόρη Λαμπράκη. Τι ακριβώς συνιστά ως προσωπικότητα;

Αν και το βιβλίο του Τριγάζη μας δίνει περισσότερες βιογραφικές λεπτομέρειες απ’ ό,τι το ντοκιμαντέρ του Χαραλαμπόπουλου, υπάρχουν όμως σ’ αυτό πάρα πολλές, μοναδικές στιγμές, που συμπυκνώνουν την ένταση και την αποφασιστικότητα που τον χαρακτηρίζουν.

Αλλά επειδή τα ψυχογραφήματα δεν είναι της ειδικότητάς μου, προκειμένου να ψαύσω στοιχειωδώς τον Λαμπράκη ως προσωπικότητα, θεωρώ πιο παραγωγικό να προστρέξω σε έναν μυθιστορηματικό χαρακτήρα, από ένα κορυφαίο μυθιστόρημα των αρχών του 20ού αιώνα.

Γιατί στις αστικές κοινωνίες της εποχής εκείνης, η νιτσεϊκή «ψυχολογία» αρδεύει το υπόστρωμα πάνω στο οποίο εκβλαστάνουν διάφορες εκδοχές, όπως αυτή του μυθιστορηματικού Μάρτιν Ήντεν, με τον οποίο ο μεγάλος αμερικανός συγγραφέας Τζακ Λόντον περιγράφει τη μετάβαση, από τον τελευταίο ρομαντικό ήρωα, στον ήρωα της υπαρξιακής αγωνίας.

Όπως ο Μάρτιν Ήντεν, ο Γρηγόρης Λαμπράκης πάλεψε, με (τη) «μανία»,  «να προχωρήσει στο σκοτάδι της επιτυχίας». Δεν μπορούσε να ταυτιστεί με τους αγρότες, γιαυτό και εγκατέλειψε το χωριό του, αλλά δεν μπορούσε να ταυτιστεί και με τους επιτυχημένους αστούς, να βολευτεί στην κοινωνική θέση που πλέον του αναλογούσε. Ούτε καν ο τίτλος του υφηγητή, μαιευτήρα-γυναικολόγου, τον εφησύχαζε, αφού, όπως μαθαίνουμε απ’ το ντοκιμαντέρ, επιχείρησε κάποια πρώτα βήματα στο επιστημονικό πεδίο, τα οποία ίσως τον οδηγούσαν στην εξωσωματική γονιμοποίηση...

Όπως και ο μυθιστορηματικός Μάρτιν Ήντεν, ο Γρηγόρης Λαμπράκης είναι δυναμικός, εύρωστος σωματικά και πνευματικά, είναι επίμονος και εξωφρενικά θαρραλέος. Στην πορεία και των δύο, η απόλυτη επιτυχία συμπίπτει με το δραματικό τέλος. Ο Μάρτιν Ήντεν αυτοκτονεί, ενώ ο ρομαντικός ατομισμός του Λαμπράκη θα συντριβεί απ’ τον χυδαίο ατομικισμό των Γκοτζαμάνηδων.

Μάλιστα, το ντοκιμαντέρ, ήδη απ’ το εισαγωγικό πλάνο, μας δίνει αυτή τη στιβαρή παρουσία του Λαμπράκη, επιμένει στη σωματικότητα της παρουσίας του, ενώ οι εικόνες και οι περιγραφές απ’ το κρεβάτι του νοσοκομείου, αλλά και η περιγραφόμενη επίσκεψη εκεί των επικεφαλής της αστυνομίας, με την περιέργεια να δουν το σώμα του Λαμπράκη, έρχονται να επιτείνουν αυτή ακριβώς την έντονη σωματική παρουσία του.

Μνημονεύοντας λοιπόν τον Γρηγόρη Λαμπράκη, ας διαβάζουμε τον Μάρτιν Ήντεν του Τζακ Λόντον, ώστε να φωτίζουμε την εξαιρετική αυτή προσωπικότητα μέσα στα ιστορικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα όπου ανήκει. Το κέρδος θα είναι διπλό.