Πώς ο Καβάφης έγινε από συγγραφέας πεδίο

ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ

Όρθιο γυμνό, 1967, Οξυγραφία και ακουατίντα

Το 2013 γιορτάστηκε σε όλο τον κόσμο το Έτος Καβάφη. Ο εορτασμός ήταν ο πλουσιότερος που έχει τιμήσει ποτέ τον συγγραφέα. Κάλυψε πολλές χώρες και γλώσσες, και περιλάμβανε τα πάντα, από ένθετα και συναυλίες μέχρι παραστάσεις κι εγκαταστάσεις. Όλες οι τέχνες, πάμπολλα πολυμέσα και πολλές επιστήμες τίμησαν την επέτειο.

Όμως ο περσινός εορτασμός δεν ήταν μόνο ποσοτικά εντυπωσιακός. Ήταν και ποιοτικά πρωτοφανής. Σε προηγούμενους Καβαφικούς εορτασμούς η συγκομιδή ήταν κυρίως φιλολογική. Γίνονταν πρώτες δημοσιεύσεις, αποκαλύπτονταν πλευρές της ζωής του, προτείνονταν νέες αναλύσεις των ποιημάτων. Το 2013 δεν έγινε τίποτε από αυτά. Για να το πούμε χονδροειδώς, δεν μάθαμε σχεδόν τίποτε καινούργιο για τον Καβάφη – τον άνθρωπο, το έργο, την εποχή. Τότε, τι αφορούσαν οι εκδηλώσεις που γίνονταν κάθε μέρα ανά τον κόσμο;

Το συναρπαστικό γεγονός είναι πως εδώ και χρόνια ο Καβάφης έπαψε να είναι Συγγραφέας κι έγινε πεδίο. Ο άνθρωπος και τα γραφτά του ξεπεράστηκαν. Φυσικά, πάντα θα μαθαίνουμε κάτι καινούργιο για τη ζωή, τα χειρόγραφα και την εποχή του. Αλλά η σημαντική αλλαγή στην πρόσληψή του, που έγινε σαφέστατη στον εορτασμό του 2013, είναι πως «Καβάφης» ονομάζεται πλέον ένα πεδίο πολιτιστικής δράσης που φτάνει από το θέατρο στη ζωγραφική, από το χορό στο σχολείο κι από τη συναυλία στη δημοσιογραφία. Δεν είναι κάποιος που επιδιώκουμε να αναλύσουμε, είναι κάτι που θέλουμε να επεξεργαστούμε και να χρησιμοποιήσουμε.

Για να κάνουμε μια βέβηλη σύγκριση, θυμηθείτε τον Σαίξπηρ. Πάντα κάποιοι σχολιαστές θα αναρωτιούνται (και καλά θα κάνουν) ποιός ήταν, τι έκανε κι αν όντως έγραψε όσα έργα φέρουν το όνομά του, αλλά αυτό έχει περιθωριακή σημασία. Τώρα πια δεν υπάρχει Σαίξπηρ, υπάρχει ένα τεράστιο πεδίο «Σαίξπηρ», όπου τέχνες, ιδέες, αξίες, ανθολογίες, επιστήμες και εταιρίες αλληλο-επιδρούν.

Πέρσι λοιπόν φάνηκε καθαρά πως δεν υπάρχει Καβάφης αλλά ένα παγκόσμιο και διαρκώς διευρυνόμενο πεδίο. Ο Καβάφης έχει γίνει ντίβα, απόθεμα, κεφάλαιο, προϊόν, μάρκα, brand, copyright. Ο «Καβάφης» δεν πουλιέται, πουλάει. Παράγεται, καταναλώνεται, επιτελείται, συντελείται. Τον κατεβάσαμε από το βάθρο και τον κάναμε χώρο διαθέσιμο σε οικειοποίηση, αποδόμηση, συναρμολόγηση. Η καινούργια πραγματικότητα του Καβαφικού έργου είναι το γεγονός ότι υπεύθυνοι δημιουργοί (αλλά και αγράμματοι και τσαρλατάνοι) από πάμπολλους χώρους/κλάδους διαλέγονται με αυτό επιλεκτικά και απρόβλεπτα (και συχνά θρασύτατα). Αυτό είναι αναμενόμενο, αφού είμαστε όλοι μετα-μοντέρνοι, ακόμα και όσοι επιμένουν πως είναι μοντέρνοι, ελληνορθόδοξοι, ετερόφυλοι, εκσυγχρονιστές ή αριστεροί.

Όταν το 2000 δώσαμε το όνομα του Καβάφη στη Νεοελληνική Έδρα του Μίσιγκαν, διαβλέψαμε πως τα Καβαφικά πράγματα άλλαζαν τροχιά. Έτσι, αντί να αρχίσουμε να συλλέγουμε σπάνιο υλικό, αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε καταστάσεις και περιβάλλοντα που θα έβαζαν τον συγγραφέα σε ένα ευρύ πολιτιστικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, δώδεκα ολόκληρα χρόνια πριν το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συνδυάσει Καβαφικά ποιήματα και αρχαία αντικείμενα στην τρέχουσα έκθεσή του, το 2001 η Έδρα Καβάφη έκανε μιαν απολύτως παρόμοια έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μίσιγκαν, σε συνεργασία με το Αρχείο Καβάφη/Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, το Ίδρυμα Ωνάση και το Ε.Λ.Ι.Α., και εξέδωσε έναν μοναδικό εικονογραφημένο κατάλογο όλων των εκθεμάτων. Το 2005 αρχίσαμε την ιστοσελίδα «C.P. Cavafy Forum», όπου αναρτούμε τακτικά πρωτότυπες, αδημοσίευτες εργασίες. Και το 2011, δυο χρόνια πριν το Έτος Καβάφη, συνεργαστήκαμε με το θυγατρικό του Ωνασείου στη Νέα Υόρκη και δημιουργήσαμε ένα ρεσιτάλ Καβαφικών τραγουδιών, από 18 συνθέτες σε πέντε γλώσσες, το οποίο έχει δοθεί δώδεκα φορές στην Ευρώπη και στη Βόρεια και Νότια Αμερική. Για την Έδρα Καβάφη του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, ο «Καβάφης» είναι ένα πεδίο μουσειακό, διαδικτυακό, μουσικό, διδακτικό και πολλά άλλα.

Η χρονιά που μόλις πέρασε έδειξε, με τις άπειρες ανά τον κόσμο εκδηλώσεις της, πως ο «Καβάφης» γίνεται όλο και περισσότερο διαθέσιμος, ως χώρος πολιτισμικής, επιστημονικής, ιδεολογικής, καλλιτεχνικής δράσης. Ανήκει σε όλους και σε κανέναν. Αυτό δεν έχει συμβεί με κανέναν άλλο Έλληνα συγγραφέα. Ούτε ο Σολωμός ούτε ο Καζαντζάκης ούτε ο Σεφέρης ούτε κανείς άλλος έγιναν συνονθύλευμα, σύμφυρμα, συμπίλημα. Μόνο ο Καβάφης διαχύθηκε παντού. Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως πως το κατάφερε ο ίδιος. Κάθε άλλο. Το καταφέραμε εμείς, τα ζωηρά παιδιά της Σιδώνος που, όταν ακούμε Καβαφικούς στίχους να τονίζονται υπέρ το δέον, πεταγόμαστε και τα βάζουμε με τον ίδιο τον ποιητή. Όλοι εμείς που περισσότερο Καβαφίζουμε παρά Καβαφολογούμε. Το καταφέραμε εσείς που με διαβάζετε, ο Παντελής Πολυχρονίδης, εγώ και άλλοι πολλοί.

Ταυτόχρονα αξίζει να συζητηθεί ένα περίεργο φαινόμενο, που ο φετινός πανηγυρικός εορτασμός δεν επηρέασε καθόλου. Από τη μια μεριά, ο Καβάφης έχει μια μείζονα παγκόσμια παρουσία, μεταξύ συγγραφέων, καλλιτεχνών και μέσων μαζικής ενημέρωσης. Από την άλλη, έχει μια ασήμαντη παγκόσμια παρουσία, μεταξύ επιστημόνων που ασχολούνται με τα καίρια θέματα που έθεσε. Εδώ και δεκαετίες ο Καβάφης απουσιάζει από τη μη ελληνόγλωσση επιστημονική βιβλιογραφία. Το παγκόσμιο ερευνητικό ενδιαφέρον για το έργο του παραμένει περιθωριακό. Ακόμα και η επιστημονική συγκομιδή τού περσινού εορταστικού έτους ήταν πολύ περιορισμένη.

Αυτό είναι ένα ανησυχητικό θέμα, που κανείς Καβαφολόγος δεν τόλμησε ποτέ να συζητήσει. Ο Καβάφης συνιστά ένα ευρύτατο πολιτιστικό πεδίο, αλλά δυστυχώς χωρίς επιστημονικό βάθος, κι αυτό είναι προβληματικό. Τι αποθαρρύνει επιφανείς καθηγητές να ασχοληθούν με τον συγγραφέα; Γιατί μόνον ελάχιστοι ξένοι ερευνητές ενδιαφέρονται για το έργο του; Γιατί το Αρχείο Καβάφη προσελκύει μόνο Αθηναϊκά λεωφορεία και όχι παγκόσμια πανεπιστήμια; Το πνευματικό τίμημα της εκλαΐκευσης είναι υψηλό, και κάποτε ανεπανόρθωτο.

Πάντως, αναμφίβολα, έχουμε να κάνουμε με μια καινούργια κατάσταση. Ο Καβάφης έχει γίνει συγγραφέας του 21^ου αιώνα, ακριβώς επειδή δεν είναι πανανθρώπινος. Ας είμαστε ειλικρινείς, οι λεγόμενοι πανανθρώπινοι δημιουργοί μάς τελείωσαν την δεκαετία του 1930. Ήδη πριν τον δεύτερο πόλεμο, κάθε τι πανανθρώπινο είχε χρεοκοπήσει. Ο Καβάφης είναι οικουμενικός, κι είναι οικουμενικός επειδή είναι απαράμιλλα επιτόπιος. Ο νέος της Σιδώνος και ο νέος της παραλίας δεν θα πεταγόταν και δεν θα γδυνόταν πουθενά αλλού, παρά μόνο σε εκείνο το μοναδικό μέρος. Κι αυτό είναι μια βασική διάσταση του μεταμοντέρνου «εξαίφνης» που λέει – αυτή τη στιγμή δεν θα ήθελα να ήμουν πουθενά αλλού παρά μόνο εδώ μαζί σου. Αυτό το «εξαίφνης» σού αποκαλύπτεται χωρίς να αποκαλύπτει τίποτε, επειδή δεν υπάρχει τίποτε να αποκαλύψει. Δεν υπάρχει κάτι πέραν, μόνο η επιτόπια έκρηξη του απόλυτου παρόντος.

Αυτό δεν σημαίνει πως ο καθένας μας παράγει τον Καβάφη που του αρέσει. Κάθε άλλο. Όλοι λειτουργούμε μέσα σε κώδικες και σε κανόνες. Έχω διαβάσει, έχω δει, έχω ακούσει πολλές Καβαφίζουσες δημιουργίες που θεώρησα απαράδεκτες και με εξόργισαν. Αλλά δεν ξεχνώ πως τα κριτήριά μου δεν έχουν να κάνουν με το ποιός ήταν ο Καβάφης ή τι λένε τα γραφτά του. Αναφέρονται σε προσωπικά μου τελείως άσχετα συμφραζόμενα, όπως ο Άλφρεντ Μπρέντελ, o Βλαντιμίρ Λένσκυ, ο Νικόλαος Κάλας, οι Joy Division, ο Ανδρέας Μυλωνάς, ο Πάουντ, ο Μάλερ, ο Γρηγόρης Τζουσδάνης, το «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι», ο Φουκώ, ο Ντον Κάρλο του Βέρντι και υπεράνω όλων η Άρτεμις Λεοντή.

Φυσικά και έχω φανατικές απόψεις για το ποιά Καβαφική ερμηνεία αξίζει και ποιά είναι για πέταμα, και την εκφράζω με πεποίθηση στον καθένα, όμως ξέρω καλά πως αυτές οι απόψεις μου δεν βασίζονται ούτε στον «Καβάφη» ούτε στον εαυτό μου. Βασίζονται στο υποκείμενο «Βασίλης Λαμπρόπουλος», το οποίο είναι κατασκεύασμα διαφόρων λόγων εξουσίας, βίας, έρωτα, εξέγερσης, ταυτότητας, φιλίας, επιστήμης. Εγώ φτιάχνω τον «Καβάφη» μου, όπως άλλοι φτιάχνουν τον «Λαμπρόπουλό» τους, που με τη σειρά του φτιάχνει έναν άλλο «Καβάφη».

Τελειώνω, τονίζοντας πως αυτό το άρθρο δεν προτείνει απολύτως τίποτε καινούργιο. Δεν πρωτοτυπεί. Απλώς περιγράφει κάτι που έχει ήδη συμβεί. Κάνει έναν απολογισμό του Έτους Καβάφη, συνοψίζοντας κάποιες μείζονες τάσεις της καινούργιας προσέγγισης στον ποιητή. Ο εορτασμός του 2013 έδειξε πως ο Καβάφης του 21^ου αιώνα γίνεται όλο και περισσότερο πεδίο και πολύ λιγότερο Συγγραφέας. Το κέρδος είναι πως τώρα δεν ανήκει σε κανέναν. Το διακύβευμα είναι πως τον διεκδικούν όλοι. Φροντίσετε λοιπόν κι εσείς να τον διεκδικήσετε για λογαριασμό σας. Μην αφήσετε να τον κάνουν έργο, φύλο, αριστούργημα, έθνος, σύμβολο, δίδαγμα, πρόσωπο, Αρχείο.

Ο Βασίλης Λαμπρόπουλος κατέχει την Νεοελληνική Έδρα Κ.Π. Καβάφη στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, όπου διδάσκει στα Τμήματα Κλασικής και Συγκριτικής Φιλολογίας