Ο Ανδρέας Εμπειρίκος nel mezzo del cammin di [sua] vita

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΔΑΝΙΗΛ

ΑΝΔΡΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥ, Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill, [στον τόμο Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων, εκδόσεις Άγρα, σελ. 249]

Lea, 2011, 160 x 190 cm

Σε άρθρο του στην Αυγή της 1^ης Δεκεμβρίου ο Κώστας Βούλγαρης, με αφορμή την έκδοση εντός του τρέχοντος έτους τεσσάρων βιβλίων που αφορούν τον Ανδρέα Εμπειρίκο, επιχειρεί μια αποτίμηση της λογοτεχνικής, ποιητικής και πεζογραφικής, γραφής του Εμπειρίκου. Ο Βούλγαρης διατυπώνει σκέψεις και απόψεις για την εμπειρίκεια γραφή και θεματική αλλά και εν γένει για τον ελληνικό μοντερνισμό και τον τρόπο πρόσληψής του, με αρκετές από τις οποίες μπορεί να συμφωνήσει κανείς, σε άλλες βέβαια μπορεί να διατυπώσει ενστάσεις ή και διαφωνίες. Σε κάθε περίπτωση όμως το άρθρο αυτό προτρέπει σε μια αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο εξετάζεται το έργο του Εμπειρίκου θέτοντας προγραμματικά στο κέντρο του ενδιαφέροντός του τα ίδια τα λογοτεχνικά έργα. «Το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου αξίζει καλύτερης τύχης. Τα κείμενά του είναι εκεί, φροντισμένα εκδοτικά και φιλολογικά, και περιμένουν» είναι η καταληκτική του παρατήρηση.

Το 2013 τα νέα ολοκληρωμένα λογοτεχνικά έργα του Ανδρέα Εμπειρίκου που είδαν το φως της δημοσιότητας ήταν τρία ποιήματα γραμμένα στα γαλλικά που με τον έναν ή άλλον τρόπο σχετίζονται με την πρώτη σύζυγό του, τη Μάτση Χατζηλαζάρου, (παρουσιασμένα σε απόδοση στα νέα ελληνικά από την Τιτίκα Δημητρούλια στον τόμο Μάτση Χατζηλαζάρου, Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο, 1956-1947 και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου, Άγρα, σελ. 163-176) και το πεζό «Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill» (στον τόμο Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων, Άγρα σελ. 195-247) που σχετίζεται με την μετέπειτα δεύτερη σύζυγό του Βιβίκα (Βεατρίκη) Ζήση. Πρόκειται για λογοτεχνικά έργα στα οποία εντοπίζονται έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία του δημιουργού. Στα κείμενα αυτά, ερωτικής πρωτίστως θεματολογίας, ο έρωτας εμφανίζεται εκλεκτικός και απόλυτος, τρελός, με τις υπερρεαλιστικές συνδηλώσεις του όρου, το ποιητικό υποκείμενο/αφηγητής κινείται πέρα από την «επιφάνεια του όλβιου ηδονισμού» βυθισμένο σε ένα «άσβεστο και ασίγαστο πάθος», αφήνει να διαφανεί «κάτω από τα ρούχα του συγγραφέως, του επιστήμονος και του gentleman […] πρωτίστως και βασικά, ο άνθρωπος ο βιολογικός, δηλαδή ο ποιητής» («Βεατρίκη…», σελ. 219, 223).

Αφήνοντας τα ποιήματα που αναφέρονται στην έναρξη της σχέσης του Εμπειρίκου με τη Μάτση Χατζηλαζάρου (σχολιασμός των οποίων από τον γράφοντα υπάρχει στον τόμο στον οποίο συμπεριλαμβάνονται) και εστιάζοντας στο κείμενο που ολοκληρώνει την τριλογία Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων, τη «Βεατρίκη…» δηλαδή, οφείλουμε να σταθούμε καταρχήν στον τρόπο σύνθεσης του κειμένου, στην αφηγηματική οργάνωση του υλικού. Διαφωνώντας με την άποψη του Βούλγαρη, που αν και θεωρεί και τα τρία κείμενα της τριλογίας ως «κομψοτεχνήματα» σημειώνει πως πρόκειται για «απλές και προβλέψιμες αφηγήσεις», θεωρούμε πως η μοντερνιστική του διάσταση, η συνθετότητα της αφηγηματικής πλοκής της «Βεατρίκης», είναι ένα από τα δομικά της στοιχεία που συντείνουν στο να εκληφθεί το έργο ως κομψοτέχνημα.

Στην «Βεατρίκη…» έχουμε τη συνύφανση δύο ιστοριών, μία αρχική ιστορία αιχμαλωσίας και έρωτα που διαδραματίζεται λίγα χρόνια μετά τον αμερικανικό εμφύλιο, «εξωτερική» την ονομάζει ο επιμελητής του τόμου Γ. Γιατρομανωλάκης, και μία άλλη, «εσωτερική», όπου ο αφηγητής αναφέρεται στον συγγραφέα της πρώτης ιστορίας και στον ανεκπλήρωτο πάθος του για μια νέα κοπέλα, την Βεατρίκη. Η ομαλή ροή της αφήγησης της πρώτης ιστορίας διακόπτεται όταν ο ήρωας Buffalo Bill απελευθερώνει από τα δεσμά της και σώζει τη ζωή της Βεατρίκης για να παραθέσει ο αφηγητής την αρνητική απάντηση που έλαβε ο συγγραφέας της πρώτης ιστορίας από το αντικείμενο του πόθου του, την Βεατρίκη, στις επίμονες προτάσεις του να εγκαταλείψει τον άνθρωπο με τον οποίο αυτή σχετιζόταν έως τότε και να επιλέξει αποκλειστικά τον ίδιο. Ο αφηγητής παραθέτει τις επιστολές που προηγήθηκαν της απάντησης της Βεατρίκης, ενώ η εξέλιξη της σχέσης του συγγραφέα με αυτή και η επεξεργασία των απαντήσεων που έλαβε από την ίδια, αναπτερώνει το ηθικό του συγγραφέα με αποτέλεσμα να στραφεί και πάλι στη σύνθεση της πρώτης ιστορίας επιλέγοντας ένα happy end που προοιωνίζεται το αίσιο τέλος και της δικής του ερωτικής περιπέτειας. Είναι από τις σπάνιες φορές όπου μέσα σε ένα λογοτεχνικό έργο ο Εμπειρίκος παρουσιάζει στους αναγνώστες του τον τρόπο σύνθεσης των έργων του. Το πώς δηλαδή η συγγραφή ενός λογοτεχνικού έργου επηρεάζει τον γράφοντα και το πώς αυτά που βιώνει ο γράφων επηρεάζουν την εξέλιξη της πλοκής του λογοτεχνικού έργου, το πώς διαπλέκεται η ζωή και το έργο του συγγραφέα. Άλλωστε η ταύτιση των δύο είναι από τις βασικές αρχές της εμπειρίκιας κοσμοθεωρίας.

Υπό το πρίσμα αυτό δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη πως ολόκληρη η εσωτερική ιστορία και οι επιστολές που παρατίθενται δεν αποτελούν μια μυθοπλαστική δημιουργία, αλλά αφήγηση της αληθινής ιστορίας της σχέσης του Ανδρέα Εμπειρίκου με τη Βεατρίκη Ζήση· οι δε επιστολές είναι οι αυθεντικές επιστολές που ανταλλάχθησαν μεταξύ των δύο μετέπειτα συζύγων. Έτσι, ταυτόχρονα με τους δύο χρόνους εξέλιξης των δύο διαπλεκόμενων ιστοριών του αφηγήματος όπου στην πρώτη πρωταγωνιστούν ο Buffalo Bill και η Βεατρίκη και στη δεύτερη ο συγγραφέας της προηγούμενης ιστορίας και η δική του Βεατρίκη, προβάλει και ένας τρίτος χρόνος, ο πραγματικός και ιστορικός χρόνος της συγγραφής του συγκεκριμένου έργου από τον Ανδρέα Εμπειρίκο, και δεν εννοώ την αφηγηματική του persona, αλλά τον άνθρωπο τον βιολογικό, δηλαδή τον ποιητή.

Όπως μας πληροφορεί σημείωση του περικειμένου, το έργο γράφηκε μεταξύ 24/7 και 3/8 του 1945. Τη χρονιά εκείνη τόσο ο Ανδρέας Εμπειρίκος όσο και η persona του συγγραφέα που εμφανίζεται στο κείμενο είναι 44 χρόνων, ενώ και ο Buffalo Bill μολονότι δεν δηλώνεται η ηλικία του περιγράφεται ως άνθρωπος περίπου της ίδιας ηλικίας. Βρίσκονται δηλαδή nel mezzo del cammin di [sua] vita, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο motto του κειμένου παραπέμποντας με αυτόν τον τρόπο στους πρώτους στίχους της Κόλασης του Δάντη,  προτού δηλαδή αυτός φτάσει στον Παράδεισο όπου θα τον υποδεχθεί (κι αυτόν επίσης) η αγαπημένη του Βεατρίκη. Με τη χρήση αυτού του motto εισάγεται επομένως όχι μόνο η ηλικία των ηρώων του έργου και του συγγραφέα της, αλλά και το γεγονός ότι αυτοί βρίσκονται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι της ζωής τους, όπου, ως άλλοι Δάντες, βρίσκονται σ’ ένα σκοτεινό δάσος/ έχοντας χάσει την ευθεία οδό. Εισάγεται όμως και το μοτίβο της αναζήτησης και της πορείας από την Κόλαση στην εύρεση του Παραδείσου (συνοδεία της Βεατρίκης).

Στο μυθοπλαστικό επίπεδο της «Βεατρίκης…» οι αναλογίες με τη Θεία Κωμωδία και το πέρασμα από την Κόλαση στον Παράδεισο είναι σαφείς και άμεσα εντοπίσιμες. Στην αρχική ιστορία της Βεατρίκης και του Buffalo Bill την Κόλαση αντιπροσωπεύουν η επίθεση που δέχονται οι άποικοι από τους ερυθρόδερμους και η ομηρία τους έπειτα από την προσωρινή επικράτηση των τελευταίων, τον Παράδεισο αντιπροσωπεύει το αίσιο τέλος της απελευθέρωσης των ομήρων και της συνεύρεσης των δύο ηρώων. Αντίστοιχα, την Κόλαση βιώνει ο συγγραφέας της αρχικής ιστορίας όταν τον απορρίπτει η αγαπημένη του Βεατρίκη ενώ οδεύει προς τον Παράδεισο όταν ελπίζει, βάσιμα, πως τούτη η απόφασή της δεν είναι οριστική και άρα είναι αναστρέψιμη. Ως προς το τρίτο επίπεδο εξέτασης του έργου, του πραγματικού δηλαδή χρόνου συγγραφής του από τον Ανδρέα Εμπειρίκο, το τέλος, ο Παράδεισος, θα πρέπει να αναζητηθεί στην προοπτική συμβίωσής του με το αντικείμενο του πάθους του, την Βεατρίκη – Βιβίκα Ζήση. Η βίωση όμως της Κόλασης, δεν θα πρέπει να τοποθετηθεί στην αρχική απορριπτική της στάση, όπως συμβαίνει στην παρένθετη ιστορία, αλλά στην βίωση από τον ίδιο της εμπειρίας της ομηρίας, μαζί με χιλιάδες άλλους αστούς, από την πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ, την οργάνωση ΟΠΛΑ, στις αρχές του ίδιου έτους, τον Ιανουάριο του 1945. Μια ομηρία που είχε αίσιο τέλος για τον ίδιο, όχι όμως και για το σύνολο των ομήρων που εν πομπή οδηγήθηκαν πεζή στα Κρώρα. Είναι επομένως πιθανόν ο φόβος του θανάτου να μετατρέπεται σε οίστρο ζωής για τον ίδιο και για τους ήρωες των έργων του. Μνήμες αυτού του οδυνηρού βιώματος με τρόπο έμμεσο αλλά αδιαμφισβήτητο εντοπίζονται στο κείμενο που σχολιάζουμε: Ολίγα χρόνια μετά τον Εμφύλιον Πόλεμο […] μια πομπή […] διέσχιζε βραδέως αλλά σταθερά […]. Η πομπή, με ολίγας μόνον αναπαύσεις, αδιακόπως προχωρούσε […]. Αίφνης […] εφονεύθησαν τα δύο τρίτα των ανθρώπων της πομπής από τους κόκκινους δαίμονας της πραιρίας […] Τώρα επρόκειτο να σφαγούν οι υπόλοιποι, όχι πλέον μαχόμενοι, αλλ’ ως ζωγρηθέντες αιχμάλωτοι των ερυθρόδερμων […]. Ο κόκκινος δήμιος την κοίταξε και έπειτα άπλωσε την δεξιάν του […] κ.ά.

Για τη σημασία και τις συνέπειες της ομηρείας του Εμπειρίκου τόσο στο λογοτεχνικό του έργο όσο και στη διαμόρφωση της μετέπειτα ιδεολογικής του στάσης και κοσμοθεωρίας έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις. Γεγονός αδιαμφισβήτητο παραμένει πως η «Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill» είναι το πρώτο κείμενο που συγγράφει ο Εμπειρίκος έπειτα από την οδυνηρή εμπειρία της ομηρίας βρισκόμενος ο ίδιος στο μέσο του βίου του μέσα σ’ ένα σκοτεινό δάσος και στο οποίο κάνει, έστω κι έμμεσα, αναφορά σε αυτή. Η εμπειρία αυτή θα καταγραφεί αναλυτικά στο εκτενές βιωματικό αφήγημά του «Χρονικό της ομηρείας» ένα κείμενο του 1956 το οποίο, όπως γνωρίζουμε από μαρτυρίες,  απασχολούσε τον δημιουργό έως και το τέλος του βίου του και το οποίο παραμένει, με επιθυμία του Εμπειρίκου, ανέκδοτο από το φόβο μήπως η δημοσίευσή του «κάνει κακό στους Έλληνες κομμουνιστές που υπέστησαν τα πάνδεινα». Μια τρίτη λογοτεχνική διαπραγμάτευση που αφορμάται από το ίδιο θέμα, με διευρυμένη όμως οπτική και ποιητική αποτύπωση της κοσμοθεωρίας του δημιουργού θα βρούμε στον «Δρόμο», το τελευταίο κείμενο που επέλεξε ο Εμπειρίκος να δημοσιεύσει ενόσω ήταν εν ζωή.

Υπό το πρίσμα αυτό, γνώμη μας είναι πως με τη δημοσίευση του «Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill» καλύφθηκε ένα εκδοτικό κενό, καθώς προσφέρεται στους αναγνώστες και τους μελετητές ένα κομψοτέχνημα που ολοκληρώνει την τριλογία Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων την οποία είχε σχεδιάσει ο Εμπειρίκος στα μέσα της δεκαετίας του ’40. Ταυτόχρονα όμως θεωρούμε πως το «Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill» αποτελεί και το εναρκτήριο κείμενο μιας άλλης τριλογίας, που ασφαλώς δεν είχε προγραμματικά σχεδιάσει ο δημιουργός της, προκύπτει όμως έκδηλα από τα ίδια τα κείμενά του. Μια τριλογία που θα μπορούσε να ονομαστεί η Τριλογία της Ομηρίας και στην οποία πρώτα έμμεσα και υπαινικτικά, με το «Βεατρίκη ή ο έρωτας του Buffalo Bill», έπειτα άμεσα και βιωματικά, με το «Χρονικό της ομηρείας», και τέλος επεξεργασμένα ποιητικά, με τον «Δρόμο», ο Εμπειρίκος διαπραγματεύεται το ίδιο θέμα. Άλλωστε όπως σημειώνει και ο επιμελητής της έκδοσης των Χαϊμαλιών του έρωτα και των αρμάτων Γ. Γιατρομανωλάκης «όλα τα κείμενα του Εμπειρίκου συνιστούν και συστήνουν, θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος, ένα έργο ‘εν προόδω’ ένα ενιαίο, αδιαίρετο κείμενο-βάση μέσα στο οποίο αναπτύσσεται, με πολλές παραλλαγές, μια κεντρική και αναλλοίωτη ιδεολογία».

Ο Χρήστος Δανιήλ είναι δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας. Έχει επιμεληθεί το βιβλίο «Μάτση Χατζηλαζάρου, 1914-1987. Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1946-1947): Και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου», εκδόσεις Άγρα, 2013