21/12/13

Ο πολιτικός Μαντέλα

Πέρα από τα όρια της «ανθρώπινης φιγούρας»

ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Υπήρξε πλούσια η συζήτηση στον ελληνικό τύπο, τις τελευταίες δύο εβδομάδες, για τον Νέλσον Μαντέλα και, με αφορμή αυτόν, για τη Νότια Αφρική και την ιστορία του απάρτχαϊντ, ακόμη και την αφρικανική ήπειρο γενικά.
Ο κυκεώνας αυτός δημόσιου λόγου ήταν αναμενόμενος, όπως ίσως αναμενόμενη ήταν και η ηθικοαισθητική στάθμη των περισσότερων τέτοιων σημειωμάτων, η οποία στάθηκε στον «άνθρωπο» Μαντέλα (η επιλογή και του αγαπητικού όρου «Μαντίμπα», της γλώσσας isiXhosa,- ο ίδιος ο Μαντέλα ήταν Xhosa- συνεπικουρεί αυτή την διαπίστωση). Εντύπωσή μου είναι πως τόσο εντός της χώρας του όσο και στα διεθνή μεγάλα δίκτυα, αλλά και στα καθ» ημάς, συνετάχθη, συχνά με όρους αγιογραφίας, μία γλώσσα που θα λέγαμε «μαντελική κοινή». Για να θυμηθούμε την άλγεβρα, ταυτόχρονα ελάχιστος κοινός παρονομαστής όσο και μέγιστος κοινός διαιρέτης της συντριπτικής πλειοψηφίας όσων ακούστηκαν είναι «ο άνθρωπος Μαντέλα», ή μάλλον ο Μαντέλα ως «σπουδαίος άνθρωπος», ή ως «σπουδαίος πολιτικός επειδή ήταν μεγάλος/πραγματικός/σπουδαίος άνθρωπος». Αυτή την τάση θα προσπαθήσω να συζητήσω στο παρόν άρθρο.
Για τον μεγάλο πολιτικό, πράγματι, θα μπορούσαμε να ανακαλέσουμε την τολστοϊκή απεύθυνση “ο άνθρωπος ανθρωπότητα”. Θα προσπαθήσω, όσο γίνεται σύντομα, να καταδείξω κομμάτια αυτής της συζήτησης, καθυστερώντας σε έναν, νομίζω, έγκυρο τρόπο στοιχειοθέτησης του άνθρωπου κι ανθρωπιστή Μαντέλα. Θα προσπαθήσω επίσης, όμως, και να υπογραμμίσω την επιλεκτικότητα και, άρα, τα εννοιολογικά και πολιτικά όρια αυτής της σχεδόν εξωϊστορικής κατηγορίας («άνθρωπος»).

Μακρύς περίπατος ως την ελευθερία/ Μακρά πορεία προς την ελευθερία
Στην τόση παραγωγή λόγου, εντύπωση προκαλεί, καταρχήν, η απουσία του λόγου του ίδιου του Μαντέλα στα ελληνικά, που στοιχειοθετεί μιαν ηχηρή σιωπή. Μέσα στην πληθώρα βιβλίων πολιτικής πρακτικής, θεωρίας, στρατηγικής, μέσα στην παντός είδους ελληνική πολιτικομανία, με σημειολογικό ενδιαφέρον σημειώνουμε την απουσία ενός από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία πολιτικής αναφοράς στην αγγλική γλώσσα, και το μόνο που προέρχεται από την αφρικανική ήπειρο: την αυτοβιογραφία του Νέλσον Μαντέλα, Long Walk to Freedom. Ο λόγος δεν μπορεί να είναι βέβαια ένα ολίσθημα στις πρωτοβουλίες των εκδοτικών (προσωπικά προβλέπω πως το βιβλίο θα τυπωθεί σχετικά σύντομα, ενδεχομένως βεβιασμένα και με αμήχανη μετάφραση, ενδεχομένως άρτια και εν καιρώ, για να αδράξει ο εκδοτικός κόσμος την ιστορική ευκαιρία της αποδημίας του συγγραφέα του). Νομίζω πως το βιβλίο δεν μεταφράστηκε διότι ελάχιστη απήχηση είχαν οι μετα-αποικιακές σπουδές στην χώρα μας ως τώρα. Τούτο είναι μια ιδιαίτερα ατυχής συνθήκη, που ισχύει παρά τις συμπάθειες και συμπορεύσεις, για κάποια στιγμή (κυρίως τη δεκαετία του ’80) με τα ευρύτερα «τριτοδρομικά» ρεύματα του πλανήτη, αλλά και παρά την πολιτική εμπειρία της Κύπρου, μιας κοινωνίας που διατελεί «τυπικά» σε διαρκή μετα-αποικιακότητα.
Στα αγγλόφωνα βιβλιοπωλεία της χώρας του, που απηχούν την βρετανική τάση καταμέτρησης της βιβλιοκίνησης κατά εβδομάδα ή μήνα, το βιβλίο είναι πάντα στη λίστα ευπώλητων (συνήθως πρώτο). Σημειώνουμε εδώ την εύρωστη γλώσσα του έργου, αλλά και την απίστευτη, σχεδόν προσωπική ιστορία που αφηγείται, σε 640 σελίδες, μια ιστορία που εγείρει τους όρους της πολιτικής πρακτικής,  προτείνει την προσωπική ηθική πορεία ως στοιχειοθέτηση -δυνητικά- ευρύτερου πολιτικού οράματος, και, τελικά, υπογραμμίζει την ίδια τη σμίλευση του Μαντέλα μέσα στις ιστορικές διαδικασίες (τις κινηματικές, κομματικές και κοινοτικές δράσεις και διαδράσεις).
Είναι αυτή η πλευρά της παραγωγής λόγου, με αφορμή τον θάνατο του ηγέτη, της οποίας η επείγουσα, πιεστική δυναμική αποσοβήθηκε στις (και με τις) αγιογραφίες που παρακολουθήσαμε πρόσφατα. Μια πλευρά που αφορά όχι τον πολιτικά ανθρώπινο Μαντέλα ή τον πολιτικό άνθρωπο Μαντέλα, αλλά την πολιτική που τον ανέδειξε και την ανθρωπότητα που παραλαμβάνει τη σωρό και την παρακαταθήκη του.

Ένας υπέροχος άνθρωπος, ένας δυσνόητος ανθρωπισμός
Η αποδημία Μαντέλα μας θύμισε, λοιπόν, πως η ανθρωπινότητα του πολιτικού ανδρός και ο ανθρωπισμός του πολιτικού πεδίου είναι ένα, καθώς φαίνεται, μόνιμο διακύβευμα στη διεθνή αλλά και στις επιμέρους πολιτικές σκηνές, παρά τις κάποτε επιθετικές προς τον όρους αυτούς μετανεωτερικές θεωρητικές ενστάσεις (ή μήπως εξαιτίας τους;)
Σημειολογική τομή, κατά τη γνώμη μου, στην πρόσφατη διεθνή σύλληψη της περίπτωσης Μαντέλα (μιας διαρκούς -και μέχρι πρόσφατα ζώσας- ηθικής παρουσίας και παρούσας ηθικής στα διεθνή πράγματα) ήταν η ομιλία του Barack Obama στο κατάμεστο στάδιο του Γιοχάνεσμπουργκ, στην επίσημη επιμνημόσυνη τελετή για το μεγάλο και συλλογικό αντίο (των εθνών, θα λέγαμε, κάπως βιβλικά) στον μεταστάντα νοτιοαφρικανό πολιτικό. Ο Ομπάμα, σε μια πράγματι συγκινητική ομιλία, στην οποία αποκάλεσε τον Μαντίμπα ως τον “τελευταίο μεγάλο ελευθερωτή”, παρουσίασε την ιδιοσύσταση της πρακτικής αλλά και της προσωπικής φιλοσοφίας του Μαντέλα στα πλαίσια μιας νοτιοαφρικανικής ροπής σκέψης: του Ubuntu.
Ο όρος, αν και είναι δύσκολο να καταγραφηθεί επισταμένα, περιγράφει την, θα λέγαμε, “ροή ανθρωπινότητας”: μια συστατική του «ανθρώπου», συντακτική της «ανθρώπινης ουσίας», κίνηση, που ενέχει τον έναν άνθρωπο μέσα στον άλλο. Για το Ubuntu, κανείς δεν είναι άνθρωπος μόνος του – άνθρωποι γινόμαστε μέσα από το μοίρασμα, το νοιάξιμο, την αλληλοβοήθεια. Μια πρόταση οριακού κομμουνισμού; Καλύτερα, μια αντιπρόταση ανθρωπισμού, έξω και πέρα από το δυτικό πρότυπο που εκκινεί και καταλήγει στο άτομο. Εδώ, το μοίρασμα συστήνει τον άνθρωπο: ο άνθρωπος δεν νοείται εκτός του μοιράσματος – είναι η ίδια η ροή που τον/την συντάσσει ως άνθρωπο.
Να σημειώσω πως, ζώντας στη Νότια Αφρική, έχω παρατηρήσει πως πράγματι το Ubuntu στοιχειοθετεί μιαν αδρομερή παρουσία στην καθημερινότητα πολλών μαύρων κατοίκων της τεράστιας χώρας: είναι όμως κι ένας συγκινητικός τρόπος διασύνδεσης της χώρας (South Africa) με τις γείτονες, της ευρύτερης ζώνης Southern Africa, όπου επίσης η φιλοσοφία του “είμαι άνθρωπος μέσα από εσένα” είναι κεντρικό κομμάτι της κοσμολογίας πολλών εθνοτήτων. (Ειρήσθω πως η πρόταση Ubuntu ίσως μας θέτει, ελεγκτικά, τα όρια της σημερινής σημασίας του Διαφωτιστικού ανθρωπισμού, σε έναν πλανήτη όπου, για μεγάλο μέρος του πληθυσμού του, συνεχώς τα όρια της ταυτότητας βρίσκονται σε επαφή με περισσότερους «εξωγενείς» παράγοντες, και πάντως σε διαρκή ροή, συχνά περνώντας σύνορα χωρών ή τα όρια ανάμεσα στο άψυχο και το έμψυχο, το ψηφιακό και το αναλογικό, κοκ. Το δυτικοκεντρικό μοντέλο ανθρωπισμού, που εδράζει την ανθρωπινότητα «στα όρια του δέρματός μας», όπως σημειώνει η Marilyn Strathern, κι άρα εκκινεί και καταλήγει ατομοκεντρικά, ίσως έχει πολλά να μάθει από τη διαχείριση της ανθρώπινης υπόστασης ως και δια της ροής και του μοιράσματος. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.)

Τα όρια του ανθρώπινου: Μιλώντας για τον «άλλο» Μαντέλα
Η ομιλία Obama στο Γιοχάνεσμπουργκ, ανέδειξε (άθελα) την ελλειμματικότητα της μαντελικής παρακαταθήκης, για την οποία μόνο έμμεσα ευθύνεται ο ίδιος ο Μαντίμπα και περισσότερο ευθύνεται ο διαχειριστής της: το ANC. Το Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσσο είναι ένα κόμμα-απόληξη ενός απελευθερωτικού κινήματος αλλά κι ένα κόμμα-πλατφόρμα ευρύτερης σύνδρασης και διάδρασης, και τελικά, ένα κόμμα-ομπρέλα. Η σκιά του στην κοινωνία της Νότιας Αφρικής απλώνεται σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού.
Όσο πάντως εμφατική είναι η αναφορά στο «ανθρώπινο» στοιχείο, άλλο τόσο δείχνει και τα όριά της, εννοιολογικά και πολιτικά. Ο όρος δεν μπορεί να είναι καν περιγραφικός για να σκιτσάρει την προσωπικότητα Μαντέλα, καθότι επιλέγει να αφήσει από έξω μια σειρά ζητήματα, που η «μαντελική κοινή» είναι σύμφορο να αποσιωπά ή και να παρασιωπά.
Νομίζω πως σε αυτές τις εκκωφαντικές αποσιωπήσεις καταρχήν, και παρασιωπήσεις έπειτα, εμφιλοχωρεί ένας λόγος-ποτάμι, που είναι ο «άλλος» Μαντέλα. Ας τον πούμε έναν Μαντέλα όχι απαραίτητα οικουμενικά αρεστό (στην βάση του «ανθρώπινου», που έχει εκ των πραγμάτων, αν παρακολουθήσουμε τον ανθρωπισμό του διαφωτισμού, πανανθρώπινη εγκυρότητα). Από αυτόν τον λόγο-ποτάμι, η βασική κοίτη αφορά μια σειρά από δείγματα ιστορικής γραφής του μεγάλου ηγέτη, που δείχνουν πως, και πόσο, υπήρξε ο ίδιος εμπνευστής αλλά και έμπνευση των κοινωνικών αντιθέσεων και των ιστορικών αντιπαραθέσεων δύο γενεών – συχνά δια της βίας. 
Αυτές αφορούν, για παράδειγμα, την επαναστατική στράτευση του Μαντέλα σε ένα κίνημα-πλατφόρμα αριστερών καταβολών κι αναφορών· τη συνίδρυση της ένοπλης πτέρυγας αυτού του κοινωνικά και φυλετικά απελευθερωτικού κινήματος, του Δόρατος του Έθνους (Umkhonto We Sizwe)· την υποστήριξη της εργασίας, και δη της συνδικαλισμένης κι οργανωμένης εργασίας ενάντια στο λευκό και ξένο κεφάλαιο· την πολιτική ειρήνης, σύμπλευσης με καταπιεζόμενες κοινότητες και  αλληλεγγύης με απελευθερωτικά κινήματα διεθνώς. Αναρωτιέται καταρχήν κανείς, εάν αναφερόμασταν στον Μαντέλα με αυτό τον τρόπο, τι χώρο θα καταλάμβανε στην ρητορική Obama η λογική του ανθρωπιστικού Ubuntu με τη μορφή μοιράσματος· την κατάφαση στη σύνταξη του πιο προοδευτικού Συντάγματος του κόσμου, αυτού της Νότιας Αφρικής (1994).
Από τον λόγο-ποτάμι του «άλλου» Μαντέλα όμως, να διακρίνουμε κι έναν παραπόταμο, που εκφεύγει από την αμήχανη για τα διεθνή media βασική κοίτη. Αυτός, στοιχειοθετεί μια προβληματική, κατά τη γνώμη μου, για την Αριστερά: την ιστορική παρουσία όχι μόνο των θριάμβων και της αγωνιστικότητας, αλλά και των συμβιβασμών, που δεν φαίνεται να δικαίωσαν τους αγώνες. Κάποιες φωνές, κι εγχώρια εδώ στην Ελλάδα, είδαν στον Μαντέλα μόνο τη στιγμή του μεγάλου κοινωνικού επαναστάτη και αγωνιστή – και προσπαθούν να τον διεκδικήσουν στην κληρονομιά της Αριστεράς (πράγμα θεμιτό, αν όχι επείγον) και εντάξουν μόνο στην ιστορική διακύβευση της Αριστεράς (πράγμα επιλεκτικό, αν όχι εθελοτυφλόν).
Η επιλογή Μαντέλα το 1992 για μια κοινωνία συναίνεσης και μια μετάβαση ειρήνης στη μετα-απάρτχαϊντ εποχή ήταν ζόρικη: ο μετασχηματισμός δεν έγινε διόλου αναίμακτα (μάλιστα, κυρίως στην μαύρο-προς-μαύρο εμφύλια βία, κυρίως σε αντιπαραθέσεις ανάμεσα στο IKP, το «δοσίλογο» κόμμα του Ζούλου εθνικισμού και το ANC). Παρόλα αυτά, έστησε μία από τις πλέον απροσδόκητες και τολμηρές γέφυρες στην παγκόσμια σύγχρονη ιστορία - θα λέγαμε και μία από τις πιο ηρωικές. Αν ο Μαντέλα στη διάρκεια του απάρτχαϊντ πετυχαίνει (με τον Luthuli, τον τότε ηγέτη του ANC να μην συμφωνεί) την και ένοπλη αντίσταση στη λευκή βία, ο μετα-απαρτχαϊντικός Μαντέλα πετυχαίνει τη συμπόρευση και σηματοδοτεί έναν ιστορικό συμβιβασμό ανάμεσα στην λευκή κοινότητα/«μειοψηφία» και τις άλλες αφρικανικές κοινότητες της χώρας. Η Νότια Αφρική -εξ ού και ο Μαντέλα παρουσιάζεται ως πατήρ του έθνους, εν πολλοίς- συστάθηκε, σε αυτή τη βάση, ως το έθνος-ουράνιο τόξο των 11 επίσημων γλωσσών και των πολλαπλών φυλετικών αποχρώσεων (μαύρες εθνίες, λευκές κοινότητες, ινδικής καταγωγής, και μεικτής φυλής πολίτες – οι coloureds του Cape, ίσως η φυλετικά πιο προσμιχθείσα κοινότητα στον πλανήτη).
Η επιλογή του Μαντέλα για τη χάραξη της πορείας για τη νέα Νότια Αφρική ήταν και ένας ιστορικός συμβιβασμός ανάμεσα στις δύο άλλες δομικές αντιθέσεις και στα παράλληλα επίπεδα κοινωνικής έντασης στην διάρκεια του απάρτχαϊντ αλλά και -κυρίως- μετά από αυτό: την αντίθεση κεφάλαιου και εργασίας και την, επάλληλη με την προηγούμενη και τροφοδοτούσα αυτήν, διελκυστίνδα μεταξύ επίσημης κι ανεπίσημης οικονομίας. Οι κληρονομιές αυτές, που ταλανίζουν σήμερα τη χώρα με τον υψηλότερο δείκτη οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας στον κόσμο, δεν μπορούν βέβαια να χρεωθούν στον Μαντίμπα: σχετικοποιούν όμως το αγιογραφικό του πορτραίτο και θυμίζουν ότι πολιτική δεν κάνουν τόσο οι (οσοδήποτε χαρισματικοί) πολιτικοί, όσο τα κόμματα. Και το ANC είναι σήμερα μια απογοητευτική σκιά όσων υποσχόταν για δεκαετίες στον λαό και στους λαούς της Νότιας Αφρικής – αλλά και της νοτίου Αφρικής. Η άγρια κοινωνική καταμεριστικότητα, που επέβαλλε το απάρτχαϊντ, οργάνωσε τη χωροταξία των πόλεων της χώρας, και εκκρεμεί στην οργάνωση του κοινωνικού - αλλά το κόμμα δεν κατόρθωσε να εξισορροπήσει την ανάγκη  εισροής κεφαλαίου για επενδύσεις με μια προσχηματική έστω ευαισθησία για τα δύο τρίτα του ντόπιου πληθυσμού.
Ενδεικτικά, ας αναφερθούν η τραγικά λανθασμένη πολιτική διαχείριση της «επιδημίας» του AIDS στην χώρα, ειδικά από τον Thabo Mbeki, τον πρόεδρο που ακολούθησε τον Μαντέλα (ο οποίος, όσο κι αν ακούγεται απίστευτο, υπηρέτησε τον τόπο του ως πρόεδρος μονάχα για μία τετραετία), η χρέωση της λειτουργικότητας της οικονομίας στην αχαρτογράφητη εκμετάλλευση μη-συνδικαλισμένης ανεπίσημης εργασίας, ο κοινωνικός αποκλεισμός, το βίαιο έγκλημα, που λειτουργεί στην χώρα ως ένα ανεπίσημο σύστημα κοινωνικής αναδιανομής και οικονομικής ανακατανομής. Ουλές, όλα αυτά, κι άλλα ακόμη, στο κοινωνικό σώμα της σύγχρονης “νέας” Νότιας Αφρικής, αλλά ουλές που, όπως σημειώθηκε, δεν μπορούν να χρεωθούν στον Μαντέλα. Φρονώ πάντως πως ο ίδιος θα ήθελε αυτές οι λεπτομέρειες του πικρού τοπίου να αναφέρονται στις νεκρολογίες του – πως η ταπεινοφροσύνη του θα υπέβαλλε την υπενθύμιση των ζωντανών προβλημάτων παρά των περασμένων, κι εν πολλοίς αδικαίωτων, αγώνων: του λαού, του κόμματος και του ίδιου του Μαντίμπα, που υπήρξε τόσο γέννημα όσο και ταγός της ιστορικής κίνησης προς εθνική και κοινωνική απελευθέρωση.


Ο Θοδωρής Ρακόπουλος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος και εργάζεται στο Πανεπιστήμιο της Πρετόρια

Larve, 2013, 40 x 30 cm

Δεν υπάρχουν σχόλια: