Ατομική αυτονομία

κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΟΙΚΟΝΟΝΟΥ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΧΙΣΜΕΝΟΣ, Η ανθρώπινη τρικυμία, εκδόσεις Εξάρχεια, Αθήνα, σελ. 117

Navid Nuur, Untitled /
PLEASE (RE)LOCATE (Y)OUR VIBE(S), 
από την 4η Μπιενάλε της Αθήνας AGORA, 
στο Παλιό Χρηματιστήριο της οδού Σοφοκλέους

Στο πόνημά του ο Α. Σχισμένος παρουσιάζει συνοπτικά την οντολογία του Κ. Καστοριάδη επικεντρώνοντας στην έννοια της ψυχής και του εκκοινωνισμού της. Η μεθοδική πορεία του συγγραφέα επιτυγχάνει στον σκοπό της παρά τη δυσκολία του θέματος. Το ζήτημα που πραγματεύεται είναι σημαντικό για την κατανόηση τόσο της κοινωνικής  συγκρότησης του ατόμου όσο και των δυνατοτήτων για την επίτευξη της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας. Η τελευταία είναι ακρογωνιαίος λίθος του καστοριαδικού οικοδομήματος, και το πόνημα του Α. Σχισμένου διανοίγει γόνιμες σκέψεις γι’ αυτήν. 

Ένα σημαντικό ερώτημα που αφορά την ατομική αυτονομία είναι ο τρόπος πραγματοποίησής της στις σημερινές συνθήκες. Πώς, δηλαδή, το άτομο εντός του καπιταλιστικού και κοινοβουλευτικού συστήματος μπορεί να επιδιώξει την αυτονομία του, δεδομένου ότι αυτή συναρτάται με την κοινωνική θέσμιση, η οποία αποτρέπει από αυτήν και αλλοτριώνει το άτομο. Εδώ συμπλέκεται αναγκαστικώς η πολιτική διάσταση του ζητήματος. Εφ’ όσον αυτο-νομία σημαίνει πως το ίδιο το άτομο είναι η πηγή του νόμου και όχι κάποια εξωτερική πηγή, τότε αυτονομία δεν νοείται χωρίς αυτοκαθορισμό και ανεξαρτησία από καταπιεστικές και αλλοτριωτικές εξουσίες. Είναι  βαθύτατα συναρτημένη με την άρνηση κάθε άλλης αρχής του νοήματος έξω από το υποκείμενο. Είναι ξένη με αναθέσεις σε άλλους των αποφάσεων και των νόμων που αφορούν το βίο του. Η αυτονομία έγκειται λοιπόν στο γεγονός πως το άτομο δεν αναζητά λύσεις έξω από αυτό το ίδιο, δεν αναθέτει την επιθυμία και τη θέλησή του σε άλλον, σε κάποιον αντιπρόσωπο, σε κάποιο κόμμα.

Έτσι η αυτονομία μπορεί να προκύψει μόνο από αυτόνομες πράξεις και κινήσεις, από αγώνα και υπέρβαση του δεδομένου κοινωνικοπολιτικού, θεσμικού και διανοητικού ορίζοντα, από έμπρακτη αμφισβήτηση των υφιστάμενων κυρίαρχων φαντασιακών σημασιών και θεσμών, όπως είναι η αντιπροσώπευση, τα κόμματα και οι εκλογές. Η αμφισβήτησή τους απαιτεί και προϋποθέτει αλλαγή του ανθρωπολογικού τύπου που κυριαρχεί στις σημερινές κοινωνίες: του ψηφοφόρου και κομματικού οπαδού, του καταναλωτή και θεατή κομματικών λύσεων. Τα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα της ετερονομίας σε αυτόν τον ανθρωπολογικό τύπο στηρίζονται^. αυτό που θέλουν πάση θυσία  είναι ψηφοφόρους, ακόμα και αν αυτοί είναι αντιεξουσιαστές και αναρχικοί. Αυτό ο ανθρωπολογικός τύπος αποτελεί εμπόδιο στην άμεση δημοκρατία, που είναι κατά τον Καστοριάδη απαραίτητη πρϋπόθεση για την αυτονομία.

Υπάρχει όμως η αγοραία αντίληψη πως επειδή η δημοκρατία δεν είναι εφικτή προς το παρόν, επιβάλλεται ή επιτρέπεται η ανάθεση της διακυβέρνησης ή της αντιπολίτευσης σε κάποιο κόμμα, μεταθέτοντας έτσι το όραμα για τη δημοκρατία στο απώτερο μέλλον. Η αντίληψη αυτή είναι βαθύτατα αλλοτριωτική και αντιδημοκρατική, αφού ενισχύοντας τα κόμματα ενισχύεται η ολιγαρχία και η πολιτική ετερονομία. Διότι, μπορεί οι ψηφοφόροι να δίνουν το δικό τους νόημα στην ψήφο τους, όμως οι «αντιπρόσωποι» ούτε γνωρίζουν αυτό το νόημα ούτε θέλουν να το γνωρίσουν, άρα δεν το λαμβάνουν υπ’ όψιν τους. Τελικώς η ψήφος λαμβάνει ένα και μόνο νόημα: την κατάφαση στην αντιπροσώπευση και στο κομματικό σύστημα.

Από την άλλη, η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει στο μέλλον αν κάποιοι δεν προσπαθήσουν στο παρόν. Το μέλλον που ονειρευόμαστε υπάρχει στο παρόν, στην πράξη μας. Εάν δεν υπάρχει τώρα δεν υπάρχει ούτε αύριο. Όταν το σκέφτεσαι  θεωρητικώς και το εγκαταλείπεις πρακτικώς, αναθέτοντάς το σε «αντιπροσώπους», τότε ουσιαστικώς  το καταργείς - ακυρώνεις την επιθυμία σου. Δεν είναι αποτέλεσμα μόνο σκέψης, αλλά κυρίως δράσης, κυοφορείται στις πράξεις του παρόντος. Το μέλλον δεν είναι για να το σκέφτεσαι αλλά για να το πράττεις, τονίζει ο Κ. Καστοριάδης (L’ avenir n’ est pas à penser mais à faire). Πράττουμε σήμερα αυτό που θέλουμε να υπάρξει αύριο - αυτή είναι η απαραίτητη συνθήκη κάθε δημιουργίας, άρα και της δημοκρατίας. Συνεπώς, ο στρατηγικός στόχος της αυτονομίας δεν μπορεί να υποτάσσεται σε τακτικισμούς που εξυπηρετούν την ετερονομία της αντιπροσώπευσης. Η αυτονομία δεν μπορεί να υπάρξει κάνοντας υποχωρήσεις και παραχωρήσεις στην ετερονομία. Αν ίσχυε το αντίθετο τότε θα ζούσαμε σε μία διαρκή  χαρούμενη κατάσταση. Όσο δηλαδή δεν θα μπορούμε να πραγματοποιούμε εμείς οι ίδιοι την ιστορία μας, να δημιουργούμε ελεύθερα τους νόμους, η ανάθεσή τους σε «αντιπροσώπους» απομακρύνει ακόμη πιο πολύ τον στόχο.   

Επομένως, οι επιλογές του ατόμου για την αυτονομία πρέπει να είναι σαφείς και ακριβείς, όπως επίσης οι στόχοι της κριτικής θεωρίας, της πολιτικής πράξεως και του «κινήματος» να είναι συγκεκριμένοι και σταθεροί, όχι γενικόλογοι «υλικοϊστορικοί» ούτε αόριστοι «αντιεξουσιαστικοί» ή νεφελώδεις «σοσιαλιστικοί» και «αντισυστημικοί». Αναγκαία προϋπόθεση είναι η αυτόνομη δράση των ατόμων, δηλαδή αγώνες, ατομικοί και συλλογικοί, που δεν  υποστηρίζουν με κανένα τρόπο το υπάρχον κοινοβουλευτικό ολιγαρχικό σύστημα και τους φορείς του, τα κόμματα. Τότε μόνο λαμβάνει νόημα η πολιτική πράξη του ατόμου, ως εργαλείο της αυτονομίας του, την οποία ο Α. Σχισμένος σωστά θεωρεί, στα πλαίσια της καστοριαδικής αντίληψης, ως απαραίτητη προϋπόθεση και αποτέλεσμα της κοινωνικής αυτονομίας.

Ο Γιώργος Οικονόμου είναι δρ Φιλοσοφίας