30/11/13

Η επικαιρότητα του Πουλαντζά

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΑ

ΧΑΡΗΣ ΓΟΛΕΜΗΣ – ΗΡΑΚΛΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ (επιμ.), Ο Πουλαντζάς σήμερα, εκδόσεις νήσσος, σελ. 406

Γιώργος Διβάρης, Υπεροψία, 2006,
(έργο από το τμήμα της εγκατάστασης)
λαμαρίνα, ψηφιακή εκτύπωση, κατεστραμμένο ψυγείο κινητήρα, 
οθόνη 6 ιντσών σε λειτουργία (βίντεο των ειδήσεων από τους τηλεκατευθυνόμενους 
βομβαρδισμούς), 180Χ60εκ. 

Παρότι συχνά, σε αντίστοιχες περιπτώσεις, τα εγκωμιαστικά σχόλια, για όσους δεν βρίσκονται πια ανάμεσά μας αλλά και για το έργο τους, διατηρούν χαρακτήρα αναμενόμενης τυπικής εκφραστικής αβρότητας, σε ό,τι αφορά τον Νίκο Πουλαντζά και τη θεωρητική-πολιτική συμβολή του η αναγνώριση έρχεται ως αυθόρμητη ανταπόκριση στην ποιότητα του ανθρώπου και την κομβικότητα της συνεισφοράς του στην υπόθεση της μαρξιστικής θεωρίας και της σοσιαλιστικής στρατηγικής. Υπ’ αυτό το πρίσμα άλλωστε επιλέχθηκε και η κυκλοφορία αυτού του συλλογικού τόμου, ως εκδοτική αποτύπωση των όσων διατυπώθηκαν και διαπιστώθηκαν στο ομότιτλο διεθνές διήμερο συνέδριο που διοργανώθηκε μεταξύ 18 και 19 Δεκεμβρίου 2009 από το «Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς».


Το συνέδριο
Το Συνέδριο φιλοξένησε πληθώρα εισηγήσεων μελών διαφόρων βαθμίδων της ακαδημαϊκής κοινότητας, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, στο πλαίσιο μίας προσπάθειας διεπιστημονικής προσέγγισης του έργου του Πουλαντζά. Μάλιστα, πέραν των αναγνωρισμένης αξίας και διεθνούς εμβέλειας, στις περισσότερες των περιπτώσεων, συμμετεχόντων στα πάνελ του συνεδρίου άρα και στις σελίδες του συλλογικού εκδοτικού εγχειρήματος, αξιοπρόσεκτη είναι η παρουσία επιστημόνων της νεότερης γενιάς, που με τις εισηγήσεις τους αποπειράθηκαν να σηματοδοτήσουν και τον εμπλουτισμό της ανάγνωσης του σχετικού έργου.

Το βιβλίο
Το βιβλίο συντίθεται από έξι θεματικές ενότητες, οι οποίες περιέχουν με τη σειρά τους τέσσερις ή πέντε παρεμβάσεις, με καθεμία από αυτές να επικεντρώνεται σε κάποιο από τα επιμέρους ζητήματα που σχετίζονται με τη ζωή και το έργο του μαρξιστή διανοούμενου. Η πρώτη ενότητα τιτλοφορείται «Μαρξιστική θεωρία – Πηγές και επιδράσεις», η δεύτερη «Κοινωνικές τάξεις και κοινωνικά κινήματα», η τρίτη «Πολιτική εξουσία και όψεις του κράτους», η τέταρτη «Πολιτική οικονομία της καπιταλιστικής διεθνοποίησης», η πέμπτη «Σοσιαλιστικός μετασχηματισμός και στρατηγική», ενώ η έκτη, σ’ έναν πιο προσωπικό τόνο, καθώς περιλαμβάνει κι ένα κείμενο του Άγγελου Ελεφάντη, δημοσιευμένο στην Αυγή λίγες μόνο ημέρες μετά την αυτοκτονία του Πουλαντζά, «Ο άνθρωπος, ο διανοούμενος, η συγκυρία».
 Τα κείμενα, δεδομένου του εύρους των ενοτήτων, αλλά και της ποικιλίας των επιστημονικών ενδιαφερόντων των συμμετεχόντων, εάν ιδωθούν μεμονωμένα δεν διακρίνονται από την εκκίνηση από κοινή αφετηρία ούτε από τον ίδιο βαθμό σχολαστικής επικέντρωσης σε πτυχές του πουλαντζιανού έργου, όμως, τοποθετημένα με αυτόν τον τρόπο στο βιβλίο, αποκτούν ένα συμπληρωματικό χαρακτήρα τόσο από τη σκοπιά του ότι συγκροτούν ένα αρμονικό, αν και όχι ομοιογενές, σύνολο, όσο και από εκείνη του ότι κατά κάποιο τρόπο, αυθόρμητα, στοιχεία τους δρουν θεωρητικά υποστηρικτικά προς άλλα.

Η αναγνώριση
Στο εν λόγω συνέδριο, κατά συνέπεια και στο βιβλίο που ακολούθησε, ο Πουλαντζάς αναγνωρίζεται ως ένα σημείο-σταθμός για τη μαρξιστική παράδοση, της οποίας υπήρξε εκ των πλέον σημαντικών κι αναγνωρισμένων συνεχιστών και ανανεωτών στα μεταπολεμικά χρόνια. Το έργο του αποτιμάται ως κορυφαίου επιπέδου όχι γιατί ασφαλώς δεν εγείρει διαφωνίες, δεν κινητοποιεί διαφοροποιήσεις ή δεν προκαλεί ενστάσεις, μα γιατί ομόθυμα, θα λέγαμε, συγκαταλέγεται ανάμεσα στα διαχρονικής αξίας. Αντίστοιχα, η πολιτική προσωπικότητα του Πουλαντζά προσεγγίζεται ως αυξημένης ηθικής βαρύτητας όχι γιατί ο ίδιος υπήρξε αλάνθαστος στις πολιτικές εκτιμήσεις του, μα επειδή στιγμή δε σταμάτησε να δρα στη συγκυρία ως μαρξιστής θεωρητικός κι ως πολίτης στρατευμένος στη σοσιαλιστική προοπτική. Έτσι λοιπόν, η επιστημονική-μεθοδολογική συνέπειά του, στο πέρασμα του χρόνου και στην εξέλιξη των δικών του θεωρητικών παραδοχών, καθώς και η πολιτική προσήλωσή του στη στρατηγική του σοσιαλισμού μ’ ελευθερία και δημοκρατία, είναι δύο στοιχεία που διαρκώς αναδεικνύονται στο βιβλίο αυτό των εκδόσεων Νήσος.

Η διαχρονικότητα
Οι αναγνώσεις του έργου του Νίκου Πουλαντζά ή ορθότερα πτυχών αυτού στην εν λόγω έκδοση, γίνεται με τρόπο που ευδιάκριτα απέχει από αφυδατωμένες προσεγγίσεις που μοιάζουν να διαπραγματεύονται «μουσειακές» θεωρίες. Άλλωστε η διαχρονικότητα του έργου του έγκειται όχι μόνο στην επικαιρότητα των πρωτότυπων αναλύσεών του, αλλά και στο ότι στο πλαίσιο της βαθειά αντιδογματικής διαχείρισης που επεφύλασσε ο ίδιος στις θεωρητικές αναζητήσεις του, αυτές παραμένουν καταστατικά δεκτικές στη δημιουργική αναδιαπραγμάτευσή τους. Μακριά από ανέξοδους εκθειασμούς ή εμμονικές αντικρούσεις, οι συμμετέχοντες στη συλλογική έκδοση επιχειρούν να καταπιαστούν με διαστάσεις του έργου του Πουλαντζά παρουσιάζοντας τις αρετές του, ενίοτε καταδεικνύοντας τις θεωρούμενες ως αδυναμίες του, ακόμη και προτείνοντας καινοτόμες ερμηνείες του στο φως της θεωρητικής παραγωγής και της πολιτικής εξέλιξης των τελευταίων τριάντα χρόνων.

Η διαρκής θεωρητική και πολιτική παρουσία
Το κράτος, οι κοινωνικές τάξεις, η άμεση και η αντιπροσωπευτική εκδοχή της δημοκρατίας, οι αυταρχικές μορφές οργάνωσης, το φασιστικό φαινόμενο, ο ιμπεριαλισμός, η οργάνωση των πολιτικών κομμάτων, η στρατηγική για το σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία είναι ορισμένες μόνο από τις θεματικές που απασχόλησαν τον Νίκο Πουλαντζά και κάποιες επιμέρους πτυχές αυτών έδωσαν το έναυσμα για τις παρεμβάσεις που περιέχονται στη συλλογική αυτή έκδοση. Παρά τη μάλλον κοινή παραδοχή περί το θεωρητικά επιζήμιο, πολιτικά και ακαδημαϊκά όμως ερμηνεύσιμο παραγκωνισμό του έργου του Πουλαντζά μετά το θάνατό του και για δύο περίπου δεκαετίες, όλοι ανεξαιρέτως οι συμμετέχοντες αποπειρώνται να καταδείξουν ότι σήμερα, που αυτό έχει επανέλθει στο προσκήνιο, ακόμη και οι κρινόμενες ως αδυναμίες του συνιστούν παρακαταθήκη προς αξιοποίηση τόσο γιατί φέρουν εγγεγραμμένη τη θεωρητική-μεθοδολογική πρωτοτυπία όσο και γιατί, με τα λόγια του Άγγελου Ελεφάντη, «[ο Πουλαντζάς] είπε και έκανε τα σωστά ή τα λάθη, ποτέ όμως σπίτι του, ποτέ από πίσω».
Όπως αναφέρει ο Μάκης Καβουριάρης για τον Πουλαντζά, παραπέμποντας στον τελευταίο, πάντα «γράφει […] κάτω από ‘την πιεστική ανάγκη’ των πολιτικών καταστάσεων και των γεγονότων», γι’ αυτό ίσως και με τα λόγια του Στάθη Κουβελάκη, ο Πουλαντζάς, παρότι ο στρατηγικός στόχος του παρέμεινε μη εκπληρωμένος, εξακολουθεί να είναι επίκαιρος, ακριβώς ως «υπόθεση των ανθρώπων που επιμένουν στο εγχείρημα της αλλαγής του κόσμου […] κεντρική αναφορά στη μοναδική άξια λόγου -σήμερα όπως και όταν ζούσε- πρόκληση για τη δράση και τη σκέψη: τη νίκη της επανάστασης και της σοσιαλιστικής δημοκρατίας».
Ο Πουλαντζάς στοχάστηκε, έγραψε και έδρασε εντός ενός ορισμένου συγκυριακού πλαισίου, συμπυκνώνοντας με ξεχωριστό τρόπο τις δυνατότητες, τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις που αναδεικνύονταν. Όπως γράφει ο Ελεφάντης, το έργο του «χρονολογείται και χρονολογεί» ως αποτύπωμα ενός «παιδι[ού] της εποχής του». Βεβαίως, παρότι πάντα επεδίωκε να ενώσει το νήμα της εξελισσόμενης θεωρίας με τις ανάγκες της εποχής ώστε να είναι δυνατή και η πολιτικά αποτελεσματική παρέμβαση στη συγκυρία, το έργο του  πάλλεται από τη διαχρονικά υπερσυγκυριακή «ζωντάνια» που αντανακλά τη θεωρητική διαύγεια και τη μεθοδολογική εκλέπτυνση. Δίχως ποτέ στη σύντομη ζωή του να γίνει «ακαδημαϊκός του γραφείου» αρνούμενος τη στρατευμένη πολιτική ανάμιξη, μας αφήνει ως ανεκτίμητο σημείο εκκίνησης, όπως καταγράφει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ότι «η θεωρία ως στρατηγικό πεδίο είναι αναγκαία προϋπόθεση για να είναι δυνατό σήμερα πια να αντιμετωπίζουμε με αρτιότητα τα εξαιρετικά περίπλοκα αντιφατικά σημάδια που μας περιτριγυρίζουν».

Πιάνοντας το νήμα
Την εποχή διεξαγωγής του συνεδρίου, το 2009, είχαν αρχίσει να εμφανίζονται τα πρώτα ορατά σημάδια της συνεχιζόμενης μέχρι και σήμερα κρίσης, ενώ τον καιρό της έκδοσης του βιβλίου, το 2012, είχαν ήδη διαμορφωθεί πρωτόγνωρες για τα σύγχρονα ελληνικά δεδομένα συνθήκες. Τότε, αναγνωριζόταν η αναλυτική και πολιτική αξία του έργου του Νίκου Πουλαντζά. Σήμερα, όσο κλισέ κι αν ακούγεται, η επικαιρότητα των θέσεων του σε μία περίοδο φαινομένων δομικής κρίσης, ριζικών πολιτικών ανακατατάξεων, βίαιων κοινωνικών αναπροσαρμογών, δυσανάγνωστων ιδεολογικών ζυμώσεων, αυταρχικής κρατικής ανασυγκρότησης, έξαρσης ποικίλων ενδοευρωπαϊκών και όχι μόνο ανταγωνισμών, αναζωπύρωσης φαινομενικά ξεχασμένων στη λήθη φασιστικών πρακτικών κ.ά. μοιάζει αυτονόητη. Ως εκ τούτου, το βιβλίο αυτό των εκδόσεων Νήσος, παρά την προφανή προσπάθεια που χρειάζεται να καταβληθεί από το μη μυημένο αναγνώστη για την κατανόηση τόσο της θεωρητικής ιδιολέκτου που μεταχειρίζονται οι περισσότεροι των συμμετεχόντων όσο και της αντικειμενικής συνθετότητας των θεωρητικών σχεδιασμών, μπορεί να αποτελέσει μία καλή αφετηρία για το στοχασμό αλλά και την πρακτική παρέμβαση στη συγκυρία.

Ο Παναγιώτης Σκευοφύλακας είναι πολιτικός επιστήμονας

Δεν υπάρχουν σχόλια: