Το δέος του μοντερνισμού

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΟΛΕΝΑΚΗΣ, Τα σκαλοπάτια της Οδησσού, εκδόσεις μικρή άρκτος, σελ. 64

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από το «ανά», που δείχνει να τη στοιχειώνει, διαγράφοντας ένα όριο το οποίο βιώνεται είτε ως μια κατάσταση στάσιμη, στην οποία αντιστοιχεί ένας βηματισμός σημειωτόν, είτε ως μια στιγμή μετάβασης, η οποία απαιτεί ρήξεις και υπερβάσεις. Στο πεδίο των ιδεών αυτή η συνθήκη εκφράζεται ως αναστοχασμός, με τις δύο εκδοχές/απαντήσεις να συνυπάρχουν, ενίοτε και να συνεργάζονται, εμπεδώνοντας έτσι ένα ολόκληρο «κλίμα».

Στην ποίηση έχουμε πια ως συχνό φαινόμενο την αναβίωση παρελθόντων ποιητικών τρόπων, την ανακατασκευή ποιημάτων παλαιοτέρων ποιητών, την ανάσυρση παραμελημένων ή και απωθημένων γλωσσικών τύπων και ρυθμών. Το δε ποιητικό υποκείμενο δεν εμφανίζει καμιά αξίωση αυτάρκειας, αλλά, αντίθετα, εκθέτει χωρίς καμιά αναστολή τη συνομιλία του με προηγηθέντες, ομοτέχνους ή πρόσωπα ιστορικά, με το ποίημα συχνά να υπόκειται σε αυτή τη συνομιλία.

Δεν ξέρω τι θα φέρει το αύριο.

Εγώ ο ποιητής Φερνάντο Πεσσόα

ονειρεύτηκα ότι είμαι όλοι οι άνθρωποι

που υπήρξαν, είμαι τα μάτια της μητέρας

μου σκεπασμένα με δάκρυα, είμαι οι χιλιάδες

νεκροί του σεισμού της Λισσαβόνας και ένα

άρρωστο σκυλί που τριγυρνά στα ερείπια.

Είμαι ο Ρικάρντο Ρέις, ο Μπερνάντο

Σουάρες και τόσοι ακόμα που τους ξεχνώ.

Πώς όλα αυτά μεταφράζονται ως καλλιτεχνική στάση; Υπάρχουν δύο βασικές επιλογές. Η μετατροπή όλου του παρελθόντος σ’ ένα θεματολογικό παρόν, όπου καταργείται η εύτακτος ακολουθία του χρόνου ως γεγονοτολογική συνέχεια. Σε αυτή την περίπτωση, το ποιητικό υποκείμενο δείχνει να διασώζεται, «πιστώνοντας» την επιβίωσή του ως μια ακόμη στιγμή μέσα στο θεματολογικό άτακτο χάος.

Η δεύτερη επιλογή είναι η εστίαση του ποιητικού βλέμματος και η μετάθεση της συνομιλίας στο πεδίο των τρόπων και των μορφών, σε εκείνο το χάος. Ο Σταμάτης Πολενάκης, ένας από τους πιο καλλιεργημένους αλλά και πολιτικοποιημένους νέους ποιητές μας, κάνει την πρώτη επιλογή. Σταχυολογώ μερικούς τίτλους των ποιημάτων του:

«Η επιστροφή της Φόνισσας», «Ποίημα-ντοκουμέντο στο οποίο μοναδικός αφηγητής είναι ο Ηρακλής Ντούσιας, καφεπώλης από την Πρέβεζα», «Λένινγκραντ», «Η τελευταία επί του όρους ομιλία», «Ελεγεία, 1845», «Ασσίζη», «Ένα όνειρο του Φραντς Κάφκα», «Προς τη Θήβα».

Ο όρος «ποίημα-ντοκουμέντο» νομίζω πως περιγράφει το σημείο, την κατάσταση του «ανά», αλλά περιγράφει και τον δισταγμό του Πολενάκη, να γενικεύσει τη συνομιλία του, να ανοίξει την ποιητική του στο χάος των ποιητικών τρόπων. Όλη αυτή η διαδικασία αποτυπώνει τη μεταβατικότητα της ιστορικής στιγμής που ζούμε, όπου οι «μεγάλες αφηγήσεις», και πρώτα απ’ όλα οι ποιητικές, έχουν εκπέσει από το βάθρο τους. Εδώ ακριβώς όμως φτιάχνεται το καινούριο δίλημμα: είτε διά της θεματολογικής ανάσυρσης του παρελθόντος θα επιχειρήσουμε να το ανασυστήσουμε σε ένα εύτακτο παζλ «μικροϊστορικών» εκφάνσεων, είτε θα συνθέσουμε νέες αφηγήσεις, επίσης μεγάλου εύρους, όμως με τρόπους, υλικά και χαρακτήρα που δεν θα αναπαραγάγουν τις προηγούμενες αλλά θα αποδέχονται την ήδη συντελεσμένη έκπτωσή τους. Θα υπόκεινται στην ανομοιογένεια, στην πολυφωνικότητα, στο μη ολοποιητικό τους πρόταγμα. Αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο στο πεδίο της μορφής, και πρώτα απ’ όλα στο πεδίο της γλώσσας. Έχω τη γνώμη πως αυτή είναι η πρόκληση που αντιμετωπίζει ο Σταμάτης Πολενάκης, στο σημείο όπου βρίσκεται η ποιητική του. Η λογοτεχνική του παιδεία τού δίνει τη δυνατότητα να αναλάβει το ρίσκο της απάντησης.