Η ανάδυση του τοπικού: μια ματιά «από τα κάτω»

ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΗΣ (επ.), Νότια Πελοπόννησος (1935-1950), Αλφειός - Σύνδεσμος Φιλολόγων Μεσσηνίας, Αθήνα 2009, σελ. 354

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ - ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΦΗΚΑΣ (επ.), Κατοχή - Αντίσταση - Εμφύλιος. Η Αιτωλοακαρνανία στη δεκαετία 1940-1950, Παρασκήνιο, Αθήνα 2010, σελ. 536

Η εκρηκτική, κυριολεκτικά, ανάπτυξη της ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας σχετικά με τη δεκαετία του 1940-49 κατά την τελευταία εικοσαετία είχε ως αποτέλεσμα, πέρα από την εμβριθέστερη κατανόηση που προσέφερε για μια κομβική περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, την ανάδειξη νέων μεθοδολογικών εργαλείων, που έρχονται να συμπληρώσουν και να ενισχύσουν το επιστημονικό οπλοστάσιο των ιστορικών και των άλλων κοινωνικών επιστημόνων.

Η ανάδειξη της τοπικότητας, της μελέτης των κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών «από τα κάτω», στο τοπικό επίπεδο, και συνακόλουθα η επαναξιολόγηση της «τοπικής ιστορίας», όπως ολίγον περιφρονητικά αποκλήθηκε κατά το παρελθόν, υπήρξε ένα από τα χαρακτηριστικά της εξέλιξης αυτής της ιστοριογραφίας. Η εστίαση πολλών, νεότερων κυρίως, κοινωνικών επιστημόνων προς το τοπικό, πέρα από τον πραγματολογικό πλούτο τον οποίο προσφέρει, διαμόρφωσε μια περισσότερο πολυπρισματική εικόνα από εκείνην την οποία προσέφεραν παλαιότερες μελέτες, οι οποίες εξέταζαν τις διεργασίες της περιόδου σε επίπεδο «κορυφής», αυτό των πολιτικών, κομματικών και στρατιωτικών ελίτ. Η χαρτογράφηση «σε εύρος και βάθος» του τοπικού επιτρέπει, με τον τρόπο αυτό, την ακριβέστερη απόδοση του τοπίου της ιστορίας σε εθνικό επίπεδο, αλλά και, ταυτόχρονα, τον έλεγχο και την επαλήθευση των ερμηνευτικών σχημάτων για την ιστορία της «ταραγμένης δεκαετίας».

Σε αυτήν την κατεύθυνση επιδιώκουν να συμβάλουν δύο συλλογικά έργα που εξετάζουν σφαιρικά δύο διαφορετικές αλλά κοντινές περιοχές: τη Νότια Πελοπόννησο και την Αιτωλοακαρνανία. Ο τόμος Νότια Πελοπόννησος (1935-1950) εκδόθηκε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας, με επιμέλεια του ιστορικού Γιάννη Καρακατσιάνη. Οι μελέτες τις οποίες περιλαμβάνει εντοπίζουν το αντικείμενό τους, γεωγραφικά, στους νομούς Μεσσηνίας και Λακωνίας, ενώ χρονικά εκτείνονται από την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας έως το τέλος του Εμφυλίου.

Μέσα από τις τέσσερις ενότητες που τον συγκροτούν, επιχειρείται η σφαιρική παρουσίαση των πρόσφατων δεδομένων που έχουν φέρει στο φως οι νεότεροι ερευνητές για την περιοχή. Οι πολιτικο-κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις εξετάζονται σε τέσσερα άρθρα. Στο πρώτο, ο επιμελητής του τόμου ανιχνεύει τις απαρχές της μετακατοχικής σύγκρουσης στο χώρο της Μάνης, μελετώντας την εμφάνιση των ένοπλων ακροδεξιών ομάδων, με επικεφαλής τον Π. Κατσαρέα και τις συνέπειες αυτού του «ακήρυχτου» εμφυλίου στις μεταναστευτικές ροές από τον νοτιολακωνικό χώρο. Ταυτόχρονα επιχειρεί να συνδέσει τις εξελίξεις στην περιφέρεια με εκείνες του κέντρου, καθώς παρακολουθεί τις αποτυχημένες διαπραγματεύσεις τοπικών πολιτευτών και παραγόντων της Αριστεράς στην Αθήνα για την «ειρήνευση» στην περιοχή.

Στη συνέχεια, ο Στάθης Καλύβας επιχειρεί μια απόπειρα ποσοτικοποίησης και γεωγραφικής κατανομής της βίας («μαύρης» και «κόκκινης») στη Μεσσηνία την περίοδο 1941-44, που τον οδηγεί σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τη σύνδεση του γεωγραφικού ανάγλυφου με το «χρώμα» της βίας που ασκείται (ή δεν ασκείται) σε κάθε περιοχή. Ο Μιχάλης Λυμπεράτος, από τη μεριά του, επιχειρεί να απαντήσει σε προηγούμενες αναλύσεις του Στ. Καλύβα περί «κόκκινης βίας», καταφεύγει όμως γιʼ αυτό μονάχα στην αλληλογραφία των μονάδων του ΕΛΑΣ ή των οργανώσεων του ΚΚΕ, διατυπώνοντας (με μάλλον απόλυτο τρόπο) τις «μεθοδολογικές επιφυλάξεις» του για τις προφορικές συνεντεύξεις ως εργαλείο έρευνας. Την ενότητα συμπληρώνει η μελέτη της Κατερίνας Μπρέγιαννη για την επέκταση του δικτύου της Αγροτικής Τράπεζας στην πελοποννησιακή ύπαιθρο κατά τη δεκαετία του 1930, τις πολιτικές που εξυπηρετούσε και τη διαπλοκή του με τις κεντρικές οικονομικές εξελίξεις.

Η δεύτερη ενότητα επιχειρεί τη σύγκριση των εξελίξεων στην Καλαμάτα με τις ανάλογες στην Πάτρα σε δύο ζητήματα: τη δημαρχία (Ν. Τόμπρος - Π. Ψωμάς - Σ. Πανταζόπουλος) και τη δικαστική «εκκαθάριση» των δωσιλόγων (Γ. Νικητόπουλος). Η μνήμη και η διαχείρισή της αποτελεί την επόμενη μεγάλη ενότητα του τόμου, ένδειξη και αυτή των σημείων στα οποία επικεντρώνει η σύγχρονη έρευνα. Ο Γ. Πετρόπουλος αναλύει τον μνημονικό λόγο της Αριστεράς μέσα από δύο αντιπαρατιθέμενα απομνημονεύματα, των Κ. Παπακωνσταντίνου (Μπελά) και Α. Καμαρινού, η Β. Κομπιλάκου παρακολουθεί τη σύγκρουση ΕΛΑΣ - Ε.Σ./ΕΒΟ μέσα από την ανέκδοτη μαρτυρία του Ν. Παπαγιαννόπουλου, ο Η. Ταβουλάρης εξετάζει τη δράση του Ερυθρού Σταυρού και της UNRRA στο νομό Μεσσηνίας και η Κ. Γιαξόγλου μελετά μια ανέκδοτη συλλογή μανιάτικων μοιρολογιών της δεκαετίας του 1930.

Ο τόμος ολοκληρώνεται με την μελέτη πτυχών της πολιτιστικής ζωής στην Τρίπολη («Το Μαλλιαροπούλειο και η θεατρική ζωή», από την Ί. Λακίδου), στην Καλαμάτα («Η Γερμανική Ακαδημία», από την Φ. Κουτσούκου) και στη Σπάρτη («Η μεγάλη οθόνη και μαγικός κόσμος της», από την Π. Γαβαλά).

***

Προϊόν του ομότιτλου συνεδρίου που οργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και τα ΓΑΚ Αιτωλοακαρνανίας - Ευρυτανίας το 2008, ο τόμος Η Αιτωλοακαρνανία στη δεκαετία 1940-1950 κινείται στην ίδια κατεύθυνση ένταξης του τοπικού φαινομένου στον ιστορικό χρόνο, επιχειρώντας να αναδείξει, μέσα από τις μελέτες που περιλαμβάνονται στις σελίδες του, τόσο τη «σύγκλιση της Ιστορίας με τον ανθρωπολογικό λόγο» όσο και την ανανέωση που πηγάζει από το άνοιγμά τους σε νέα πεδία, όπως αυτό της καθημερινής ζωής, της τοπικής ιστορίας και της μνήμης.

Ο τόμος, που ξεκινά με ένα δοκίμιο του Θανάση Σφήκα για τις νέες ιστοριογραφικές τάσεις και την ανάδειξη του τοπικού, διαρθρώνεται σε έξι ενότητες, που αφορούν την εμπειρία της Κατοχής στο Αγρίνιο και την περιοχή του (F. Meyer, Σ. Δορδανάς, Y. Kerem, Β. Τζούκας, Λ. Φλιτούρης), τις οικονομικές λειτουργίες και ανατροπές κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ʼ40 (Α. Βετσόπουλος, Ε. Αργυρού, Β. Πατρώνης, Μ. Αγγελή, Χ. Μπακάλης), την εμπειρία του Εμφυλίου (Μ. Μπακαδήμα, Μ. Παναγιωτοπούλου, Α. Σταμάτης, Β. Λάζου, Χ. Βαμβούρη, Θ. Κυριάκης), ενώ στις επόμενες ενότητες εξετάζονται οι γλωσσικές και αφηγηματικές αναπαραστάσεις της βιωμένης ιστορίας (Χ. Πετροπούλου, Χ. Καραντζή), η εκπαίδευση και ο πολιτισμός (Σ. Κασβίκη, Ι. Νεραντζής) και, τέλος, η σχέση και αλληλεπίδραση βιώματος, μνήμης και ιστορίας (Κ. Μπάδα, Β. Δαλκαβούκης, Ε. Παπάζογλου, Ι. Θωμοπούλου, Β. Σακκά).

Ο Σπύρος Κακουριώτης είναι δημοσιογράφος