H φιλοσοφία ενώπιον του σπαρασσόμενου κόσμου

TOY ΤΑΚΗ ΚΟΥΜΠΗ

Δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε τα βασικά ερωτήματα της σκέψης του Ζαν-Λυκ Νανσύ, αν δεν ανασύρουμε ορισμένες  πρωταρχικές έννοιες  που προϋποθέτουν την κατανόηση του «συν-είναι», του «νοήματος του κόσμου», της «συγκρουόμενης κοινότητας», της φιλοσοφίας που εστιάζεται στο «είναι-από-κοινού» για την παραγωγή νοήματος, χωρίς ωστόσο να θεμελιώνεται σε αυτό. Θα αναφερθούμε ακροθιγώς σε ορισμένες από αυτές τις έννοιες.

Ο Γάλλος φιλόσοφος δίνει έμφαση στο γεγονός ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από τη συνθήκη εξάντλησης του μοναδικού προορισμού του κόσμου, που όριζε η σκέψη του Ενός, και του οποίου «η παντοδυναμία και η πανταχού παρουσία έγινε –ή ξανάγινε– η προσίδια τερατωδία του» (La communauté affrontée, 2001, σ. 12).

Ως επακόλουθο της αρχικής αυτής διαπίστωσης είναι η θέση σύμφωνα με την οποία η παρούσα κατάσταση του κόσμου βρίσκεται στο σημείο ενός εσωτερικού σπαραγμού, ενός «εμφυλίου πολέμου», και όχι ενός πολέμου των πολιτισμών, των θρησκειών, της Ανατολής εναντίον της Δύσης. Όπως διατείνεται ο Ζαν-Λυκ Νανσύ, βρισκόμαστε ενώπιον ενός πολέμου στο εσωτερικό του μονοθεϊσμού, μιας διαρκούς σύγκρουσης του μονοθεϊσμού με τον εαυτό του, η οποία διαμορφώνει «το σχήμα της συγκαιρινής μας συνθήκης». Η «απαίσια διαιώνιση του δράματος  της αρχαίας χώρας της Χαναάν», που αναφέρει στο κείμενό του για τις αραβικές εξεγέρσεις, δεν είναι παρά ο μονοθεϊσμός  που επιβλήθηκε δια της βίας.

Στο πλαίσιο αυτού του πολέμου η πολιτισμικότητα οδηγείται στα όρια του κόσμου, στην ακρότητα της προσίδιας έννοιάς της, στο χάσμα που εγκαθίσταται στο «μέσον ακριβώς του θεϊκού», και που δεν είναι άλλο από αυτό του νοήματος, της αλήθειας ή της αξίας. Με αυτή την έννοια, όλες οι μορφές κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής, πολιτισμικής ρήξης ανάγονται στις συνθήκες που δημιουργεί αυτό το χάσμα και που τους προσδίδει το «θεμελιακό τους σχήμα». Συνεπώς, η πολιτική καταγγελία του ιμπεριαλισμού είναι δίκαιη, αλλά δεν είναι επαρκής. Και τούτο διότι ο πολιτικός λόγος οφείλει να ανήκει σε μια ευρύτερη θεώρηση, δηλαδή, στο ερώτημα που απαιτεί «να μάθουμε σε ποιον κόσμο είμαστε», όπως υπογραμμίζει ο Νανσύ στο κείμενό του για τις αραβικές εξεγέρσεις.  Ακόμη και ο «κομμουνισμός» δεν συνιστά, κατ’ αυτόν, πολιτικό αλλά φιλοσοφικό όρο. Ο Γάλλος φιλόσοφος επιχειρεί να θέσει το ερώτημα του «νοήματος» και της «αλήθειας» εν μέσω συγκρούσεων και πολέμων. Το γεγονός αυτό προσδίδει στο διάβημά του μιαν αδιαμφισβήτητη ενικότητα, που το προφυλάσσει από οιαδήποτε «ιδεαλιστική» συμπαραδήλωση. Να ομιλούμε για το «νόημα» σημαίνει, κατά τον Νανσύ, «να αγγίξουμε το ίδιο το πράγμα». Πρόκειται για μια θεώρηση που στοχεύει τη φιλοσοφία της πράξης και επιδιώκει να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους «ο πόλεμος έγινε πόλεμος ενός κόσμου που σπαράσσεται». Η απώλεια του νοήματος και η κενότητα της αλήθειας συνιστούν τις πραγματικές αιτίες του αυτο-σπαρασσόμενου κόσμου.

Ως εκ τούτου, ο Ζαν-Λυκ Νανσύ απευθύνεται προς τους λαούς της Ευρώπης και της Αμερικής, και βεβαίως σε εμάς, για να μας υπενθυμίσει ότι το ερώτημα του «είμαστε-μαζί» μάς αφορά όλους, άμεσα και αδιαμεσολάβητα. Το επιχείρημά του αγγίζει την ουσία του πράγματος: δεν μπορούμε πλέον να επικαλούμαστε τους παράπλευρους κινδύνους, τα κρυμμένα συμφέροντα, την αρχή της μη επέμβασης, και να αφήνουμε έναν «αρχηγό συμμορίας», έναν «απεχθή δολοφόνο» να φονεύει ανεμπόδιστα τον λαό της Λιβύης. Διότι τι άλλο σημαίνει εμπράκτως η επίκληση αυτών των επιχειρημάτων, αν δεν ισοδυναμεί με εγκατάλειψη των στασιαστών της Βεγγάζης, οι οποίοι ζητούν βοήθεια από εμάς; Τι άλλο σημαίνει η προσφυγή στη δήλωση συμπαράστασης, αν όχι αμεθεξία και ίση τήρηση των αποστάσεων; Ο Νανσύ στρέφεται προς την Αριστερά και τη Δεξιά συνάμα, για να δώσει το στίγμα της αλλαγής πλεύσης: η «Δύση» δεν είναι αυτό που ήταν, «αλαζονική», «ιμπεριαλιστική», αλλά ο τόπος της «τήξης», όπου αναδύεται ένας άλλος κόσμος. Ίσως θα ήταν σκόπιμο να υπενθυμίσουμε ότι η «τήξη της Δύσης» εγγράφεται στη δεσπόζουσα φιλοσοφική θεώρηση του Νανσύ περί της «αποδόμησης του Χριστιανισμού», όπως αναπτύσσεται στου δύο τόμους του ομώνυμου έργου του. Συνεπώς, το ερώτημα που πραγματεύεται την πορεία του μονοθεϊσμού και του συγκροτητικού αθεϊσμού περιλαμβάνει και την ακραία διάσπαση της Ανατολής της Δύσης, οδηγώντας την έως το χείλος του εσκαμμένου χάσματος του κόσμου, το οποίο φέρει το όνομα «παγκοσμιοποίηση». Πώς μπορούμε όμως να επινοήσουμε το «ζω μαζί», όταν η κοινότητα συγκρουόμενη προς εαυτήν εγκαθίσταται στα δύο άκρα του χάσματος;  Παρά ταύτα, η συνθήκη αυτή χαρακτηρίζει «την» κοινότητα, ως «χαίνον άνοιγμα», την εποχή που ο κόσμος γίνεται παγκόσμιος. Οι φιλοσοφικές θέσεις του Νανσύ περί «κοινότητας», με αφετηρία το βιβλίο του «Η αεργός κοινότητα» (La communauté désoeuvrée) και τον ατέρμονα διάλογο που επιτελεί με την «ανομολόγητη κοινότητα» του Μωρίς Μπλανσό, συγκροτούν ένα εμβριθές και μοναδικό εγχείρημα. Ο συγκρουσιακός χαρακτήρας της κοινότητας τίθεται ως προϋπόθεση του «συν-είναι», αγγίζοντας ακόμη και τα όρια της εξάλειψης της ίδιας της σύγκρουσης.

Εντέλει, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής:  τι οφείλουμε να πράξουμε όταν η «αδύναμη» Ευρώπη υψώσει κάποιο ανάστημα, σε αυτές τις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, για να «χτυπήσει» τους δυνάστες των αραβικών λαών; Το «χτύπημα» που επικαλείται ο Γάλλος φιλόσοφος είναι ακριβείας, σημειακό, επιζητεί να προστατεύσει τους λαούς από τις παράπλευρες απώλειες και τους ωθεί «να επαγρυπνούν» στα ύποπτα σχέδια των συμφερόντων. Το διακύβευμα της πρότασής του έγκειται σε δύο συνιστώσες: η μία επιχειρεί να προσδώσει μιαν οντολογική διάσταση στην έννοια της κυριαρχίας, απαλλαγμένης από το κρατικο-εθνικό της περιεχόμενο, ενώ η άλλη καταφάσκει την ανάγκη ενός απογυμνωμένου «χτυπήματος» που προϋποθέτει την προστασία και τη διασφάλιση των λαών.

Ωστόσο, το ερώτημα που ανακύπτει είναι αν μπορεί να λάβει χώρα αυτό το «λεπτο-δυσχερές» εγχείρημα, δεδομένου ότι εγγράφεται στη «λογική» της σύγκρουσης: εκεί, δηλαδή, που οι απώλειες εντοπίζονται και στις δύο πλευρές του αντιμαχόμενου λαού της Λιβύης.

O Tάκης Kουμπής είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στην Aνωτάτη Σχολή Kαλών Tεχνών