«Η Ελλάδα επιτέλους θυμάται»:

Η μνημειοποίηση της Σοά στην Ελλάδα

ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ-ΜΑΡΙΑΣ ΔΡΟΥΜΠΟΥΚΗ

Το 2006, το Newsletter του «Διεθνούς Εβραϊκού Οργανισμού για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Σιμόν Βίζενταλ» είχε τον πρωτοσέλιδο τίτλο «Η Ελλάδα επιτέλους θυμάται», που αναφερόταν στην όψιμη μεταφορά του εβραϊκού μνημείου της Θεσσαλονίκης από την παλιά εργατική συνοικία «151» στη συμβολική Πλατεία Ελευθερίας. Όπως αναφέρει η Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ένα στοιχείο που δεν τονίζεται αρκετά είναι η σχεδόν απόλυτη επιτυχία της «Τελικής Λύσης» στην Ελλάδα.[1] Μεταπολεμικά, οι εβραϊκές κοινότητες ήταν σχεδόν “Judenrein” («καθαρές» από Εβραίους) σύμφωνα με τη ναζιστική ορολογία. Τα μνημεία γι’ αυτή την απώλεια στην Ελλάδα έχουν τις δικές τους ιδιαίτερες «βιογραφίες».

Μνημεία και αμνημοσύνη

Στην ελληνική επικράτεια υπάρχουν διάσπαρτα μνημεία για τη Σοά (Ολοκαύτωμα). Παρόλα αυτά, σύμφωνα με κατάλογο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος (ΚΙΣ), οι πόλεις και τα νησιά που γνώρισαν τα μεγαλύτερα ποσοστά μείωσης του εβραϊκού πληθυσμού τους, όπως η Κρήτη, η Νέα Ορεστιάδα και το Σουφλί, η Αλεξανδρούπολη, η Ξάνθη, οι Σέρρες, η Βέροια, η Φλώρινα, η Πρέβεζα είναι και αυτές που δεν έχουν κάποιο μνημείο για τη Σοά. Μνημείο δεν υπάρχει και στη Ζάκυνθο, η οποία όμως αποτέλεσε μια λαμπρή εξαίρεση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, καθώς ο μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ προστάτεψαν ολόκληρο τον εβραϊκό πληθυσμό από την εκτόπιση στα ναζιστικά κολαστήρια, με τη βοήθεια του Γερμανού φρούραρχου του νησιού. Στο προαύλιο της τέως συναγωγής έχουν τοποθετηθεί οι προτομές τους. Είναι όμως σημαντικό που από τη δεκαετία του 1990 και μετά άρχισαν να τοποθετούνται μνημεία σε περίοπτα σημεία των πόλεων. Μάλιστα, μετά το 2000, οι ενέργειες αυτές πολλαπλασιάστηκαν.[2]

     Άγνωστα και παραμελημένα για τους πολλούς, τα μνημεία της Σοά υπενθυμίζουν τις δυσκολίες αποδοχής της πολιτισμικής ετερότητας. Οι εμπρησμοί στην ιστορική συναγωγή των Χανίων τον Ιανουάριο του 2010 αποτέλεσαν την κορωνίδα των αντισημιτικών εκδηλώσεων και παρόλο που οι τρεις από τους τέσσερεις δράστες δεν ήταν Έλληνες, το γεγονός προβληματίζει. Ηθικοί αυτουργοί, όπως υπογραμμίζει ο Χάγκεν Φλάισερ, είναι οι αρνητές του Ολοκαυτώματος, που ενσταλάζουν στους ανεγκέφαλους «Βανδάλους» το δηλητήριο του φυλετικού μίσους, αφού τα φασιστοειδή τους έντυπα κραυγάζουν πως η Ελλάδα έχει «γεμίσει με εβραϊκά μνημεία» για τα οποία πρέπει «να αρχίσει η διαδικασία της ‘ξηλώσεως’»! Και παραμένουν ατιμώρητοι αφού τα ελληνικά δικαστήρια τους αναγνωρίζουν «ελευθερία επιστημονικής έκφρασης».[3]

Η «ανάγνωση» των μνημείων της Σοά

     Μια σύντομη επισκόπηση στις «βιογραφίες» των μνημείων αποδεικνύει τα παραπάνω. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το μνημείο της Λάρισας: Είναι το πρώτο μνημείο για τη Σοά που ανεγέρθηκε στην Ελλάδα το 1987, αποκλειστικά με τις χρηματικές δωρεές εβραϊκών οικογενειών του εξωτερικού και της Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας.

     Οι περιπέτειες τού πιο πολύπαθου μνημείου για τη Σοά στη Ρόδο ξεκίνησαν από τις πρώτες μέρες των εγκαινίων του το 2002. Η Κοινότητα Ρόδου, σε μηνυτήρια αναφορά, καταγγέλλει πως «την Τρίτη 2 Ιουλίου άγνωστοι προκάλεσαν εκτεταμένες ζημιές στο μνημείο που είναι ιστορικής και συναισθηματικής αξίας για τα μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ρόδου». Το 2008, ύστερα από μια σειρά βανδαλισμών, μαθητές του Βενετόκλειου Λυκείου που «δε γουστάρουνε καθόλου τους Εβραίους που θέλουνε να κάνουνε το νησί μια δεύτερη ‘γη της Χαναάν’», ούρησαν στο μνημείο. Μάλιστα ανάρτησαν βίντεο στο YouTube. Ο χαρακτηρισμός που αποδώσαμε στο μνημείο, ως το «πιο πολύπαθο», επαληθεύεται διαρκώς. Τον Μάιο του 2010 άγνωστοι κατέστρεψαν το άστρο του Δαυίδ και έσπασαν το γρανιτένιο μνημείο. Το ΚΙΣ με επιστολές προς τους Υπουργούς Προστασίας του Πολίτη διαμαρτυρήθηκε αλλά φαίνεται πως οι δράστες για μια ακόμα φορά θα παραμείνουν ασύλληπτοι. Χαρακτηριστικό είναι πως από την Αστυνομική Διεύθυνση Δωδεκανήσου το περιστατικό δεν αναφέρεται ούτε στο Δελτίο Συμβάντων.

     Το μνημείο των Ιωαννίνων που ανεγέρθηκε στις 5 Μαΐου 1991 έχει παρόμοια «βιογραφία»: Μέσα στο 2003 υπέστη τρεις φορές βανδαλισμούς. Αυτό που εκπλήσσει είναι η συχνότητα των βίαιων βεβηλώσεων στο εβραϊκό νεκροταφείο. Το 2009 βεβηλώθηκε πέντε φορές. Η χειρότερη καταστροφή σημειώνεται στις 3 Ιουνίου. Καταστράφηκαν μνήματα, το μνημείο της Σοά γκρεμίστηκε, ξεθάφτηκαν ακόμα και πτώματα, μεταξύ των οποίων και της μητέρας του προέδρου της Κοινότητας και καθηγητή Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, Μωυσή Ελιασάφ. Σύμφωνα με ανακοίνωση του ΚΙΣ «αυτή τη φορά οι βάνδαλοι, ανενόχλητοι, υπερέβησαν και τον εαυτό τους: βεβήλωσαν έξι τάφους, κατέστρεψαν το Μνημείο του Ολοκαυτώματος και πολτοποίησαν δύο χελώνες, το αίμα των οποίων χρησιμοποίησαν για τη βεβήλωση του Μνημείου των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Έδειξαν έτσι όλο το αποτρόπαιο του προσώπου τους, τη βαρβαρότητα της ψυχής τους, την αθλιότητά τους». Μια ενθαρρυντική κίνηση αλληλεγγύης σημειώθηκε το Δεκέμβριο του 2009 από την Πρωτοβουλία Πολιτών της πόλης που σχημάτισαν ανθρώπινη αλυσίδα μπροστά από το νεκροταφείο «για να προστατευτεί η ιστορική μνήμη της πόλης από τις επιθέσεις φυλετικού μίσους από νεοναζί».

Θεσσαλονίκη, «πόλη των φαντασμάτων»  

     Το 1997 επιτέλους ανεγείρεται το μνημείο της Θεσσαλονίκης σε θέση διαφορετική από αυτή που επιθυμούσε η Κοινότητα. Tο 2000 και το 2003 νεοναζί έβαψαν το μνημείο με σπρέι. Η έκπληξη όμως ήρθε τον Αύγουστο του 2006, όταν το μνημείο, που βρισκόταν πλέον στην Πλατεία Ελευθερίας, έγινε στόχος του ΠΑΜΕ. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον πόλεμο στο Λίβανο, οι διαδηλωτές τοποθέτησαν στο μνημείο φωτογραφίες νεκρών παιδιών από την Παλαιστίνη.

     Ήδη το 1942, με διαταγή των ναζιστικών αρχών, ισοπεδώθηκαν πεντακόσιοι χιλιάδες τάφοι του εβραϊκού νεκροταφείου ύστερα από 450 χρόνια ύπαρξης. Χρησιμοποιήθηκαν οι στήλες για την κατασκευή οικοδομικών έργων της πόλης, αλλά και για την πισίνα των Ναζί αξιωματικών. Μεταπολεμικά, αξιοποιήθηκαν ταφόπλακες ακόμα και για την επισκευή της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου. Πάνω από το νεκροταφείο χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Ο Ίταλο Καλβίνο όμως είχε δίκιο: Σε μια πόλη είναι χαραγμένο το παρελθόν όπως στην παλάμη οι γραμμές της. Αν ψάξει κανείς προσεκτικά, θα βρει ίχνη του παρελθόντος στην είσοδο του πανεπιστημίου. Εκεί βρίσκεται ένα κομμάτι επιτύμβιας πλάκας από το νεκροταφείο, με ευκρινή τα εβραϊκά γράμματα στην επιφάνειά της.

     Η «τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης χωρίς εβραϊκό μνημείο» (τίτλος δημοσιεύματος), η Αθήνα, απέκτησε το 2010 το δικό της καλαίσθητο μνημείο, ένα μαρμάρινο διαμελισμένο άστρο του Δαυίδ, οι ακμές του οποίου δείχνουν προς τα σημεία του ορίζοντα όπου οι εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας αφανίστηκαν. Το μνημείο βρίσκεται κοντά στη Συναγωγή, στο Θησείο. Υπήρχαν δυσκολίες αρχαιολογικής φύσης αλλά το σημαντικό βήμα έγινε. Ελπιδοφόρα εξέλιξη σε μια πόλη που «αξιώθηκε» να έχει νεοναζιστή εκπρόσωπο στο δημοτικό συμβούλιο, ο οποίος μάλιστα χαιρετά χιτλερικά στις συνεδριάσεις…

Παρελθόν χωρίς μέλλον;

    

     Τα μνημεία αντανακλούν την εποχή τους και δρουν καταλυτικά στην κατανόηση των ιστορικών και πολιτικών συγκείμενων στα οποία εγγράφεται η μνήμη. Λειτουργούν διαμεσολαβητικά ανάμεσα στο γεγονός και τον επισκέπτη και περιέχουν πολλαπλά μηνύματα. Η αύξηση της κατασκευής μνημείων της Σοά, παρ’ όλες τις χρόνιες καθυστερήσεις, είναι ενδεικτική της (επαν)ενίσχυσης των συλλογικών μνημών. Οι βανδαλισμοί και η ατιμωρησία στην προτροπή για τέτοιες πράξεις αποτελούν την ακύρωση των παραπάνω και την αρνητική όψη της μνημονικής κουλτούρας μιας χώρας που χρειάζεται να επαναδιαπραγματευθεί το εβραϊκό κομμάτι της ιστορίας της.

Η Άννα Μαρία Δρουμπούκη είναι υποψήφια διδάκτωρ της Νεότερης Ιστορίας στο  Πανεπιστήμιο Αθηνών

---

[1] Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Άουσβιτς: Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης», στο: Βασιλική Γεωργιάδου, Άλκης Ρήγος (επιμ.), Άουσβιτς. Το γεγονός και η μνήμη του, Καστανιώτης, Αθήνα, 2007, σ. 75.

[2] Ό.π. σ. 88-89.

[3] Χάγκεν Φλάισερ, Οι Πόλεμοι της Μνήμης. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος στη Δημόσια Ιστορία, Νεφέλη, Αθήνα, 2008, σ. 454.