Τι είναι η Φιλοσοφία των Μέσων;

ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Εδώ και είκοσι τριάντα χρόνια η εξέλιξη των ηλεκτρονικών και ψηφιακών μέσων είναι ραγδαία.  Δεν μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει το ίδιο και σε θεωρητικό επίπεδο. Για τη θεωρητική προσέγγιση και ανάλυση των μέσω ισχύει το ρητό: «η γλαύκα πετάει στο σούρουπο», δηλαδή η φιλοσοφική και επιστημονική επεξεργασία των μέσων ακολουθεί, αφού προηγουμένως έχει επιτευχθεί ένα κάποιο επίπεδο ανάπτυξης.

Σχετικά με τα μέσα ισχύει μια ακόμη επιστημολογική αρχή, σύμφωνα με την οποία το ίδιο το πράγμα μέσω της αναπτύξεώς του υπαγορεύει ή ακόμη και επιβάλλει τον θεωρητικό και φιλοσοφικό αυτοστοχασμό του. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: κανένας σήμερα δεν αμφισβητεί ότι ζούμε στην ψηφιακή εποχή και ο ίδιος ο κόσμος μας είναι ψηφιακός. Πέρα από την οντολογική και πραγματολογική εξέλιξη των μέσων, εκείνο που ιδιαιτέρως μας αφορά έχει να κάνει με τις θεωρητικές και φιλοσοφικές έρευνες με αντικείμενο το μέσον. Στις μέρες μας μπορούμε χωρίς κανένα επιστημολογικό δισταγμό να μιλάμε για «φιλοσοφία των μέσων» και να εννοούμε μία αυτοτελή και αυτόνομη φιλοσοφική επιστήμη, της οποίας το κατεξοχήν θεματικό αντικείμενο είναι τα μέσα, η λειτουργία τους και οι επιπτώσεις τους στην «ανθρώπινη κατάσταση» (Arendt).

Όλοι, στοχαστές, φιλόσοφοι, επιστήμονες και αναλυτές, παραδέχονται ότι έχουμε να κάνουμε με τη θεμελίωση της φιλοσοφίας των μέσων ως αυτόνομης φιλοσοφικής επιστήμης. Για να φθάσουμε όμως σ’ αυτή την στιγμή (Moment) έπρεπε προηγουμένως να διανύσουμε μια επιστημολογική πορεία, η οποία προετοίμασε το σύγχρονο οντολογικό και θεωρητικό καθεστώς. Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, διαμορφώθηκαν τρία μοντέλα θεωρητικής έρευνας των μέσων: το επιστημολογικό, το εννοιολογικό και το πραγματολογικό. 

Όσον αφορά το επιστημολογικό, θα πρέπει να τονισθεί ότι συμπίπτει με την ανάπτυξη των επιμέρους επιστημών (στο πλαίσιο του επιστημονικού καταμερισμού εργασίας) όπως είναι π.χ. η κοινωνιολογία των μέσων, η ψυχολογία των μέσων κ.ά. Η φιλοσοφική έρευνα στην περίπτωση αυτή είναι αναστοχασμός για τις επιστήμες οι οποίες μελετούν τα μέσα και τις επιπτώσεις τους στην «ανθρώπινη κατάσταση». Στη συνέχεια ακολουθεί το εννοιολογικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο η πρώιμη φιλοσοφία των μέσων εξετάζει και αναλύει τις επιπτώσεις της ανάπτυξης των μέσων στο θεωρητικό και εννοιολογικό σύμπαν. Ως γνωστόν, η φιλοσοφία είναι εργασία επί της έννοιας (Arbeit der Begriff). Κατά συνέπεια, η φιλοσοφία των μέσων είναι η εννοιολογική εξέταση και ανάλυση των εννοιών με αφορμή τα ίδια τα μέσα.

Πριν ακόμη δρομολογηθεί η επιστημολογική πορεία για τη θεμελίωση της φιλοσοφίας των μέσων, θα πρέπει να τονισθεί ότι οι οποιεσδήποτε εξελίξεις σχετικά με τα μέσα αποτελούν θεωρητικό αντικείμενο είτε της Αισθητικής, είτε της Γνωσιοθεωρίας είτε της Φιλοσοφίας του πολιτισμού. Στο σημείο αυτό αρκεί να θυμηθούμε την ενδελεχή έρευνα του Walter Benjamin για τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στην αισθητική εμπειρία.  Κατά τις δεκαετίες του ’30 και του ’40, τα δημοσιεύματα με αντικείμενο την σχέση μέσου και ανθρώπινης εμπειρίας πολλαπλασιάζονται.

Με βάση όσα επισημαίνονται εδώ, αποδεικνύεται ότι τα μέσα, οι εξελίξεις τους και οι επιπτώσεις τους αποτελούν αντικείμενο θεωρητικών ερευνών στο πλαίσιο του κλασικού καταμερισμού της φιλοσοφικής εργασίας. Στις μέρες μας τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά και εκείνο που πρωτεύει είναι η επιστημολογική υπεράσπιση της αυτόνομης φιλοσοφικής επιστήμης των μέσων.

Η επιστημολογική πορεία προς τη θεμελίωση της «φιλοσοφίας των μέσων» συμβαδίζει με την καθιέρωση της ακαδημαϊκής θεσμοθέτησης του κλάδου. Υπάρχουν σήμερα, στο γερμανόφωνο όπως και στον αγγλόφωνο χώρο, πανεπιστήμια στα οποία λειτουργούν τμήματα με επιστημολογική κατεύθυνση την «φιλοσοφία των μέσων». Στα δικά μας πράγματα θα πρέπει να τονισθεί ότι στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο τμήμα της Επικοινωνίας, του Πολιτισμού και των Μέσων, διδάσκεται το μάθημα της φιλοσοφίας των μέσων. Θα πρέπει να πούμε ότι οι καθηγητές Στέφανος Ροζάνης και Διονύσης Καββαθάς δουλεύουν πυρετωδώς για την πανεπιστημιακή καταξίωση του επιστημονικού κλάδου της φιλοσοφίας των μέσων.

Από επιστημολογικής απόψεως, καθίσταται σαφές ότι η θεμελίωση της «φιλοσοφίας των μέσων», ως αυτόνομης φιλοσοφικής επιστήμης έχει να κάνει με την ίδια την οντολογική ανάπτυξη των μέσων. Σήμερα ισχύει το πραγματολογικό μοντέλο ισχύος των μέσων. Η «φιλοσοφία των μέσων», επωμίζεται το θεωρητικό έργο: πρώτον, να εξετάσει το οντολογικό καθεστώς των ηλεκτρονικών και των ψηφιακών μέσων, δεύτερον να αναλύσει τη σχέση μέσου και ανθρώπινης εμπειρίας (θέμα το οποίο παραμένει ημιτελές από τις προηγούμενες δεκαετίες) και τέλος, τρίτον, να ερευνήσει τις οντολογικές επιπτώσεις των μέσων στη σύγχρονη ιστορική και κοινωνική μορφή ζωής.

Το πραγματολογικό μοντέλο της φιλοσοφίας των μέσων δεν σημαίνει το τέλος των φιλοσοφικών ερευνών σχετικά με τα μέσα. Αντιθέτως, αποτελεί την επιστημολογική κορύφωση μίας επιστημολογικής πορείας, η οποία άρχισε κατά τη δεκαετία του ’80 και συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.  Ας σημειωθεί ακόμη, ότι όλοι μας, φιλόσοφοι, στοχαστές, αναλυτές και πολίτες, περιμένουμε με επιστημολογική αγωνία τις περαιτέρω εξελίξεις των μέσων. Ο Walter Benjamin υποστήριξε ότι μέσω της τεχνολογίας αναδιοργανώνεται η αισθητική εμπειρία και γενικότερα η ανθρώπινη αντίληψη (δεκαετία του ’30). Περιμένουμε όλοι μας, περιμένει ολόκληρη η παγκόσμια φιλοσοφική κοινότητα, εκείνες τις θεωρητικές επεξεργασίες, περιμένει τον «νέο Benjamin», που θα φθάσει σε ρηξικέλευθα θεωρητικά και φιλοσοφικά συμπεράσματα, σε σχέση με τον ψηφιακό κόσμο. Προς το παρόν διαπιστώνουμε ότι ο τυπογραφικός κόσμος και ο ψηφιακός κόσμος ζουν υπό καθεστώς «συμπληρώματος» για να σκεφθούμε τον Derrida, ο οποίος με τον όρο «συμπλήρωμα» θέτει τα οντολογικά όρια ανάμεσα σε δύο πράγματα, που αλληλοσυμπληρώνονται. Για παράδειγμα, το κλασικό βιβλίο και το ψηφιακό βιβλίο τίθενται υπό καθεστώς «συμπληρώματος.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα ζητήματα σχετικά με τα μέσα είναι πάμπολλα και μπορούν να επαναπροσδιοριστούν ριζικά. Ψηφιακά βιβλία, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ολόκληρες σειρές του ψηφιακού κόσμου και άλλα πολλά αποτελούν τα αντικείμενα των θεωρητικών ερευνών της «φιλοσοφίας των μέσων». Η επιστημολογική εκδοχή της «φιλοσοφίας των μέσων», η οποία ορίζεται ως πραγματολογία των μέσων, θέτει προς διερεύνηση το καθεστώς της «ανθρώπινης κατάστασης», ως του κατεξοχήν τόπου αλήθειας του γίγνεσθαι της ανθρώπινης ιστορίας. 

Ο Θεόδωρος Γεωργίου είναι δρ. Φιλοσοφίας