Το πηγάδι του παρελθόντος

Μερικές σκέψεις για το ομώνυμο υποκεφάλαιο του βιβλίου Οι προδομένες διαθήκες, του Μίλαν Κούντερα, ο οποίος συζητά κάποιες απόψεις του Τόμας Μαν

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΥΦΑΚΗ

Ο συγγραφέας ξεκινά από την πεποίθηση ότι τα μυθιστορήματα αναζητούν απαντήσεις γύρω από τα θεμέλια της ανθρώπινης ταυτότητας, και με μοχλό τους ήρωες των μυθιστορημάτων επιχειρεί να ανιχνεύσει τα ελατήρια της πράξης και του λόγου. Για το σκοπό αυτό ο Κούντερα ανατρέχει σε ό,τι ο Τόμας Μαν αποκαλεί «Πηγάδι του παρελθόντος». Ο Γερμανός νομπελίστας μεταχειρίζεται αυτή τη σύλληψη για να περιγράψει την ηχώ των μύθων, των προαιώνιων συνηθειών και των αρχετύπων που φτάνει στα αυτιά των ηρώων από τα βάθη του παρελθόντος κι από γενιά σε γενιά, καθορίζοντας τον τρόπο που εκείνοι σκέπτονται και δρουν. Ο Κούντερα γοητεύεται από τις μυθικές μορφές που ξεπροβάλλουν από το πηγάδι και τις υιοθετεί στην ανάλυσή του. Οι ηχηρές διατυπώσεις («προαιώνιες συνήθειες», «απέραντη δύναμη γοητείας» κλπ) και η υπερχείλιση του αρχαίου πνεύματος διαχέουν στην ατμόσφαιρα ευωδίες ιερότητας οι οποίες συνειρμικά μας φέρνουν πολύ κοντά στις απόψεις του Βάλτερ Μπένγιαμιν: ζούμε τις ζωές μας κατά τέτοιο τρόπο ώστε να δικαιώσουμε τα ιδανικά των προγόνων μας. Ωστόσο, η αρχέγονη ιερότητα που αναδύεται από το πηγάδι μοιάζει περισσότερο να ακολουθεί τη μοίρα ενός αρχαίου δοχείου με ελιές. Μόλις αυτό βγαίνει στην επιφάνεια, το οξυγόνο εξαϋλώνει το σώμα του καρπού, αφήνοντας απλώς πίσω του σεβάσμια λείψανα και τη δυνατότητα της αφήγησης. Η αφήγηση μπορεί στην καλύτερη περίπτωση να διασώσει κάποια ψήγματα, από τα ιερά λόγια που φτάνουν από το πηγάδι με την ηχώ, η οποία διαλύεται γρήγορα στο φρέσκο αέρα και το φως.
* * *
Ό,τι αναδύεται από το γοητευτικό πηγάδι του παρελθόντος δεν έχει να κάνει μόνο με τη μυθική οξείδωση που επιθέτει ο χρόνος πάνω σε αρχέτυπες συνήθειες και τρόπους. Το πηγάδι του Τόμας Μαν ανακαλεί και φροϋδικές συγγένειες, καθώς ζει σε μια εποχή όπου ακόμα και όταν δεν αποδέχεται κανείς τη σημασία της ψυχανάλυσης αισθάνεται τουλάχιστον υποχρεωμένος να εξηγήσει τις αντιρρήσεις του. Ο ίδιος ο Κούντερα χειρίζεται το θέμα του με τρόπο που μας επιτρέπει να διευρύνουμε την εικόνα. Το άτομο, καταλήγει στο εν λόγω υποκεφάλαιο του βιβλίου, «[…] είναι απλώς μια συνισταμένη υποδείξεων και προσταγών που προέρχονται από το πηγάδι του παρελθόντος». Στο βαθμό που ο ήρωας του μυθιστορήματος δεν είναι σε θέση να ελέγξει ή να αφομοιώσει όσα σκοτεινά του επιβάλλει το παρελθόν, θα πρέπει να συμπεράνουμε την ύπαρξη ακαταμάχητων δυνάμεων που υπερβαίνουν τη βούληση ή το λόγο. Με άλλα λόγια, στα μυθιστορήματα συμβαίνουν πράγματα για τα οποία ο αναγνώστης δεν μπορεί να λαμβάνει πάντοτε λογικές απαντήσεις. Ακόμα και όταν πρόκειται για την περίπτωση του επαρκούς αναγνώστη, ο οποίος έχοντας σχηματίσει, υποτίθεται, μια πληρέστερη εικόνα, θα μπορούσε να διατυπώσει πιο συστηματικά ερωτήματα για το χαρακτήρα και τις σκέψεις του ήρωα. Ο ήρωας δεν διαθέτει πάντοτε απαντήσεις. Υπάρχει μάλλον ένα σκοτεινό απόθεμα ερωτημάτων χωρίς απαντήσεις, δίχως αυτό να οφείλεται μόνον στην αδυναμία του συγγραφέα. Χρησιμοποιώντας ως δάνειο το σκηνικό χώρο που στήνουν ο Κούντερα και ο Μαν, θα λέγαμε πως είναι πολύ φυσικό να βαθαίνουν τα ερωτήματα μέσα σε ένα πηγάδι του παρελθόντος και να δυσκολεύονται να φτάσουν στον πυθμένα του καθώς το φως λιγοστεύει.
* * *
Η αναζήτηση των βαθύτερων χαρακτηριστικών της ανθρώπινης ταυτότητας, κατευθύνει τον Κούντερα σε μια περιοχή πέρα από τις πράξεις, την «εσωτερική ζωή», τις «σκέψεις», τα «κρυμμένα αισθήματα», ακόμα και πέρα από τον Στεπάν Αρκάντιεβιτς της Άννας Καρένινα, ο οποίος «δεν διάλεγε ούτε τις θέσεις του ούτε τις γνώμες του […] παρά έπαιρνε ό,τι φοριόταν (Τολστόι)». Προσπαθώντας να εντοπίσει την ουσία της ανθρώπινης κίνησης, ό,τι σημαντικότερο αποτυπώνεται στον καμβά του μυθιστορήματος, ενστερνίζεται την οπτική του Μαν. Μας διακατέχει η ψευδαίσθηση ότι «δρούμε... ότι σκεφτόμαστε, μα κάποιος άλλος ή άλλοι σκέφτονται και δρουν μέσα μας...». Ο Μαν «βλέπει την αποστολή της ατομικής ύπαρξης στο εξής: να γεμίζει με παρόν δεδομένες μορφές, ένα μυθικό σχήμα που θεμελιώθηκε από τους προγόνους, και να του ξαναδίνει σάρκα και οστά». Κάτω από αυτό το πρίσμα, ο Κούντερα ξαναδιαβάζει την τετραλογία του Μαν Ο Ιωσήφ και τα αδέλφια του. Στα πρόσωπα του Ιακώβ και του αδελφού του Ησαύ αναγνωρίζει την επανάληψη ενός αρχέτυπου αδελφικού μίσους: του Κάιν προς τον Άβελ. Κατά τη γνώμη του, «όσο ειλικρινές κι αν είναι το άτομο, είναι απλώς μετενσάρκωση· [...] μια συνισταμένη υποδείξεων και προσταγών που προέρχονται από το πηγάδι του παρελθόντος». Από αυτή τη σκοπιά, η ανθρώπινη ταυτότητα θυμίζει κοστούμι που φοριέται αναγκαστικά από γενιά σε γενιά είτε είναι στενό στους ώμους είτε πέφτει μακρύ στα μανίκια. Η επανάληψη γεννά χειρονομίες και σκέψεις οπερετικών ηρώων σε σκηνοθεσίες που αντηχούν από ένα υποβολείο με τη μορφή πηγαδιού. Ο προκαθορισμένος μας ρόλος κάνει τη συγκίνηση, το γέλιο, τη μικρότητα ή το αίσθημα ενοχής μας να αιωρείται στην ατμόσφαιρα χωρίς ειδικό βάρος. Οι επαναλαμβανόμενες μιμήσεις και μετενσαρκώσεις σβήνουν τα ίχνη του «αυθεντικού» εαυτού και ο αυτοσαρκασμός μας, μαζί με τη λύτρωση που χαρίζει, σκουριάζει σε αχρηστία. Αυτό που μας στερεί το πηγάδι του παρελθόντος είναι την απόλαυση του παιχνιδιού και της φαντασίας, την ελευθερία να επιλέξουμε οι ίδιοι τι από όλα αυτά συμβαίνει αληθινά. Ότι το στόμιο του πηγαδιού είναι, λόγου χάριν, μια οπή καλοσχηματισμένη με μολύβι πάνω στο χαρτί ή, αντιθέτως, ότι αυτό είναι ένα αληθινό πηγάδι κι όχι ένα σκοτεινό κάτι χωρίς φως.



Ο Νίκος Κουφάκης είναι μεταφραστής και δοκιμιογράφος