Αυτή και η άλλη Γάζα

Λεπτομέρεια έργου της Νίνας Παπακωνσταντίνου

Του Παναγιώτη Βούζη*

Σβήσε τα φώτα σε κάθε δωμάτιο / κάθισε στον εσωτερικό διάδρομο του σπιτιού / μακριά από τα παράθυρα / μείνε μακριά από τη σόμπα / σταμάτησε να σκέφτεσαι ότι θα φτιάξεις μαύρο τσάι / να έχεις ένα μπουκάλι νερό κοντά σου / αρκετά μεγάλο για να δροσίσεις / τον φόβο των παιδιών / πάρε ένα σακίδιο παιδικού σταθμού και πράγματα / μικροσκοπικά παιχνίδια και ό,τι χρηματικό ποσό υπάρχει / και τα δελτία ταυτότητας / και φωτογραφίες των αείμνηστων παππούδων, θειών ή θείων / και το προσκλητήριο γάμου των παππούδων που φυλάς εδώ και καιρό / και αν είσαι γεωργός, πρέπει να βάλεις μερικούς σπόρους φράουλας / στη μια τσέπη / και λίγο χώμα / από / τη γλάστρα του μπαλκονιού στην άλλη / και να κρατάς σφιχτά / όποιον αριθμό υπήρχε / στην τούρτα / από τα τελευταία γενέθλια…

(«Τι πρέπει να κάνει ένας κάτοικος στη Γάζα κατά τη διάρκεια μιας ισραηλινής αεροπορικής επιδρομής», Poetix τεύχος 30, σελ. 76, μετάφραση Ντίνος Σιώτης)

Ο Mosab Abu Toha γεννήθηκε το 1992, στον προσφυγικό καταυλισμό Αλ Σάτι, στην πόλη της Γάζας. Η πρώτη ποιητική συλλογή του, την οποία έγραψε, απευθείας, στα αγγλικά και έχει τον τίτλο Πράγματα που ίσως βρείτε κρυμμένα στο αφτί μου (Things you may find hidden in my ear) εκδόθηκε από τον οίκο City Lights, στο Σαν Φρανσίσκο, το 2022, και κέρδισε μια σειρά από βραβεία. Η ελληνική μετάφρασή της, από τον Χρίστο Αγγελακόπουλο, κυκλοφόρησε, φέτος, από την Κοινωνία των (δε)κάτων.  
Το παρατιθέμενο ποίημα είναι μεταγενέστερο της πρώτης του συλλογής. Ανήκει στην κατηγορία των ποιημάτων τα οποία μιμούνται μια δημόσια κειμενική μορφή, φυσικά υπονομεύοντάς την. Έτσι, σε ένα κείμενο που θυμίζει κρατικές οδηγίες για τις περιπτώσεις βομβαρδισμού, ενσωματώνονται στοιχεία τα οποία δρομολογούν τη μετάβαση από τη δηλωτική και βουλητική λειτουργία –για να θυμηθούμε τον Roman Jakobson– στη συγκινησιακή και βουλητική. Από τη μετάδοση, δηλαδή, πληροφοριών και την ανάλογη κινητοποίηση του δέκτη στην στάση που κρατά ο ίδιος ο ποιητής και επιχειρεί να την αναγάγει σε στάση του κάθε κατοίκου της Γάζας.
Πάλι κόπηκε το ρεύμα / δεν ξέρω πότε θα με σκοτώσουν / έχω κατουρηθεί / και τρώω τις μύξες μου / το μωρό δίπλα μου / μπλάβισε κι η μάνα / το κοιτάει πέτρα / κι ο πατέρας σωπαίνει / Φωτοβολίδες έξω / ριπές και βελάσματα / ακούω να πλατσουρίζουν / στο αίμα μπότες ερπύστριες […]
(«Deadline»)
Απόσπασμα από ποίημα το οποίο περιλαμβάνεται στη συλλογή Ημερολόγιο της Γάζας της Μαρίας Μανδάλου. Το υπόλοιπο ποίημα συνεχίζεται στον ίδιο κραυγαλέο τόνο. Το ίδιο συμβαίνει, περίπου, και με ολόκληρη τη συλλογή.
Και πέρα από τα παραπάνω αντιπροσωπευτικά δείγματα, οι δύο ποιητικές, αυτή της Μανδάλου και εκείνη του Toha, δεν μπορούν να συγκριθούν. Στο Ημερολόγιο της Γάζας επιδιώκεται η δημιουργία μιας ενσυναισθητικής εμπειρίας, μέσω της μεγέθυνσης, της υπερβολής, της συσσώρευσης παραστάσεων τρόμου και θανάτου και μέσω μιας γλώσσας και ενός ύφους που συμμορφώνονται στον μύθο του πώς εκφράζεσαι, όταν κάνεις κοινωνική και πολιτική ποίηση. Η επιδίωξη ελέγχεται ως ατελέσφορη. Η βασική αιτία έγκειται στο γεγονός ότι η Μανδάλου δεν προχωρά μέχρι το σημείο όπου φτάνει ο Toha. Μέχρι εκεί, δηλαδή, όπου η πρόθεση μετατρέπεται σε αισθητικό παράγοντα.
Αναλυτικότερα, ο παλαιστίνιος ποιητής δεν μένει στις εικόνες των ερειπίων, των ακρωτηριασμών και των θανάτων, αλλά αντιπαραθέτει ό,τι έχει διασωθεί, κυριολεκτικά ή έστω ως ανάμνηση, από την πολεμική βαρβαρότητα: τις πορτοκαλιές της Γιάφας, την ασπρόμαυρη γαμήλια φωτογραφία των παππούδων, το χαλί του θείου για την προσευχή, τον φούρνο όπου έψηνε η μητέρα. Πράγματα που ο Pierre Nora ονομάζει «τόπους μνήμης»: Χώροι, κτίρια, αντικείμενα και σύμβολα τα οποία συνδέουν τους ανθρώπους με το παρελθόν, όταν σβήνονται από τη μνήμη τα περιβάλλοντα όπου αυτά ανήκαν.
Το πιο σημαντικό, η τέχνη του Mosab Abu Toha συνιστά μια «ποιητική του ενδιάμεσου» και ξεκινά από την εμπειρία της διαρκούς κατάστασης εξαίρεσης, στη Γάζα. Αυτή η «ποιητική του ενδιάμεσου» έχει διττό ρόλο: Από τη μια, μεσολαβεί, προκειμένου να άρει την αντιφατικότητα την οποία προκαλεί η κατάσταση εξαίρεσης. Επιχειρεί να εκλογικεύσει τη συνύπαρξη της ζωής με τον θάνατο, της απουσίας με την παρουσία, του τόπου με τον εκτοπισμό. Προσπαθεί, δηλαδή, να εξανθρωπίσει τους απάνθρωπους όρους οι οποίοι υπαγορεύουν τις συνθήκες, στη Γάζα. Από την άλλη, μεσολαβεί, με σκοπό να ακουστούν όλοι εκείνοι οι οποίοι βιώνουν τη βιαιότητα του πολέμου χωρίς να μπορούν να μιλήσουν. Αποτυπώνει, έτσι, την ουσία της παλαιστινιακής εμπειρίας.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι κλασικός φιλόλογος και ποιητής