Η έννοια της ασθένειας

Jan Fabre, The blood is our drug και A medieval profession, 2023, χρυσές ψηφίδες 24^ων καρατίων και σμάλτο, 120,5 x 100,5 εκ. (έκαστο)

Της Βέρας Παύλου*

 

WILLIAM H.R. RIVERS, Ιατρική, Μαγεία και Θρησκεία, εισαγωγή-μετάφραση Φώτης Τερζάκης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 256

 
Ο Ουίλιαμ Ρίβερς, διαβάζουμε, υπήρξε από τις διαμορφωτικές φυσιογνωμίες του πεδίου της ανθρωπολογίας. Στο έργο του αυτό, ξεκινώντας από τις πιο πρωτόγονες έννοιες της ασθένειας και της θεραπείας, ως «Άγιος της επιτόπιας έρευνας» κατά τον Μαλινόφσκι, καταφέρνει να συσχετίσει αυτές τις μαγικές τελετουργικές πρακτικές με την σύγχρονη ψυχανάλυση αλλά και την κοινωνιολογία.
Πρωτόγονη θρησκεία και πρωτόγονη ιατρική έχουν σαν στόχο, κατά τον G.Elliot Smith που προλογίζει το 1924, να διασφαλίζουν την ζωή. Η μαγεία είναι η κοινή τους μήτρα. Μαγεία μας λέει ο Ρίβερς είναι μια σειρά τελετουργικών που η αποτελεσματικότητά τους είναι η ίδια τους η δύναμη. Η θρησκεία ενέχει την πίστη σε ανώτερη δύναμη. Ιατρική είναι οι κοινωνικές πρακτικές με στόχο να ελέγξουν μια ιδιαίτερη ομάδα φυσικών φαινομένων. Για να συνθέσει τον τρόπο που αντιμετωπιζόταν η θεραπεία σε πιο πρωτόγονους λαούς, χρησιμοποιεί την έννοια leech (=πρακτικός θεραπευτής, εξορκιστής, γητευτής).
Στους Κάι για παράδειγμα της Νέας Γουινέας, υπάρχουν δύο είδη ομοιοπαθητικής μαγείας, η μιμητική και η μεταδοτική. Βασίζονται στην υπόθεση ότι ένα μέρος του εαυτού έχει χωριστεί από το υπόλοιπο και ο μάγος θεραπευτής κατέχει ένα μέρος της ψυχής. Στην Μελανησία υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην ιατρική και στη λατρεία των νεκρών προγόνων. Οι ασθένειες προκαλούνται από πνεύματα νεκρών προγόνων αλλά και από πνεύματα δένδρων, ζώων, που τους αποδίδουν διάφορα ονόματα. Οι τελετές έχουν σαν στόχο τον εξευμενισμό. Υπάρχει βέβαια ένας διαχωρισμός των ασθενειών που αποδίδονται σε τέτοιες αιτίες και αντιμετωπίζονται με διάφορες τελετουργίες, από τις ασθένειες ήσσονος σημασίας που αντιμετωπίζονται με συγκεκριμένες πρακτικές όπως: αφαιμάξεις, μαλάξεις, ατμόλουτρα, περιτομή και υπεκτομή.
Αυτή η ιστορία των πνευμάτων είναι που αλλάζει ριζικά με την είσοδο της έννοιας του ψυχισμού από τον 19^ο αιώνα και μετά. Αλλά και η  ανιμιστική προσέγγιση έδωσε τη θέση της στην υλιστική προσέγγιση. Τα σκουλήκια και τα φίδια αντικαταστάθηκαν από μικροοργανισμούς και οι εσωτερικοί χυμοί αντιστοιχούν στις ορμόνες.
Στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου αναπτύσσεται η έννοια της ασθένειας και της ίασης σε λαούς όπου επικρατεί η πρωτόγονη προσέγγιση των φαινομένων αυτών. Νόσος οφειλόμενη σε αντικείμενο ή επήρεια που προβάλλεται στο σώμα του θύματος, μαγική ή θρησκευτική φύση των τελετών ίασης, νόσος αποδιδόμενη σε παραβίαση ταμπού, διαφορά του θεραπευτή από τον ιερέα, σχέσεις ιατρικής μαγείας και θρησκείας σε διάφορες περιοχές, η σημασία που αποδίδεται στους αριθμούς, παραδείγματα πρακτικών.
Το  ενδιαφέρον στοιχείο είναι το πέρασμα στην ψυχιατρική, την φροϋδική ψυχανάλυση αλλά και τη σχέση κοινωνιολογίας και ψυχολογίας στα δύο τελευταία κεφάλαια. Σταδιακά η δράση όντων διαφορετικών από τον εαυτό (πχ. πνεύματα νεκρών), τα οποία εξευμενίζονται, και η δράση άλλων ανθρώπινων όντων ή μη ανθρώπινου είδους που θεωρούνταν  κατώτερα από τον άνθρωπο και χειραγωγήσιμα, δηλαδή οι πνευματικοί παράγοντες του ανιμισμού που χαρακτήριζαν την ενδόμυχη σχέση ιατρικής-μαγείας-θρησκείας, έδωσαν τη θέση τους στη φυσική αιτιότητα. Ο φυσικός κόσμος και η μελέτη του πήρε τη θέση του υπερφυσικού κόσμου των πνευμάτων.
Ο Ρίβερς όμως προσεγγίζει την έννοια της δράσης των πνευμάτων με την έννοια του ψυχισμού της σύγχρονης ψυχανάλυσης, παρότι τότε δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ ψυχισμού (mind)  και πνεύματος (spirit). Με τη γέφυρα αυτή, αντιπαρατίθεται στη θετικιστική, τεχνοκρατική, μερική προσέγγιση της ιατρικής, δίνοντας στην έννοια της ασθένειας στο σύγχρονο κόσμο μια ολιστική διάσταση, που έχει να κάνει με το ψυχόσωμα και τη συνολική ευημερία του προσώπου, ενώ στο φόντο διατηρείται κάτι από το μαγικό στοιχείο της δράσης, για παράδειγμα της μεταβίβασης ιατρού-ασθενούς. Εξάλλου αναφέρεται και στον Φρόιντ για τον οποίο υπήρχε πάντοτε  ταλάντευση ανάμεσα στην επιστημονική προσέγγιση των ψυχικών φαινομένων και στη δαιμονική διάσταση των ορμών.
Εξάλλου, ψυχή,  πνεύμα,  σώμα είναι ένα στη σύγχρονη Λακανική ψυχανάλυση. Η δε έννοια του Πραγματικού (Réel) εισάγει το στοιχείο του άρρητου και της διαγενεαλογίας στη θεραπεία. Με αυτή την έννοια, τα πνεύματα των νεκρών προγόνων επανέρχονται ενίοτε ως σωματικά συμπτώματα και αναδύονται μέσα από τη μεταβίβαση και το όνειρο, ανακουφίζοντας ένα σώμα στο οποίο εγγράφεται η ιστορία εν αγνοία μας.
Στο τελευταίο κεφάλαιο μελετά τη σχέση κοινωνικού μέσα από παραδείγματα, όπως αυτό της βεντέτας,  ελπίζοντας στην κατανόηση της αληθινής φύσης της εκδίκησης, καθώς  με τη μελέτη των κοινωνικών διαδικασιών μπορούμε ίσως να κατανοήσουμε τις ψυχικές καταστάσεις που υπόκεινται στις διαδικασίες αυτές. Η μυθολογία, ως μύθος της κοινωνικής ομάδας, η γλώσσα και η θρησκεία δίνουν εξήγηση σε διάφορες ψυχικές καταστάσεις. Μετά την εξαντλητική περιήγηση στους πρωτόγονους πολιτισμούς και την εξέλιξη της ιατρικής, ο Ρίβερς ξαναπιάνει το νήμα ιατρικής μαγείας θρησκείας. Κλείνει δε με την συμφωνία συμπερασμάτων της φροϋδικής θεωρίας με αυτά του κοινωνικού ψυχολόγου Graham Wallas, όσον αφορά την ανθρώπινη συμπεριφορά, υποκείμενης σε υστερικές διαταραχές  στον τομέα της πολιτικής.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια