Τάξη, κόμμα, ηγεσία

Χρόνης Μπότσογλου, «Ο συνταξιούχος (δίπτυχο)», 1974, λάδι σε καμβά, 82 x 110 εκ., Ιδιωτική Συλλογή, φωτ. Χριστόφορος Δουλγέρης

83 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ Λ. ΤΡΟΤΣΚΙ

Το τελευταίο κείμενο του Τρότσκι με τίτλο «Τάξη, κόμμα, ηγεσία» βρέθηκε ανολοκλήρωτο πάνω στο γραφείο του στο Κογιοακάν του Μεξικού, σαν σήμερα, στις 20 Αυγούστου 1940 - μέρα της δολοφονίας του από τον σταλινικό πράκτορα Ραμόν Μερκαντέρ. Με αφετηρία την πρόσφατη ήττα της Ισπανικής Επανάστασης και τα «μαθήματα» της Ρωσικής Επανάστασης, ο Τρότσκι δίνει διεισδυτικές απαντήσεις από τη σκοπιά της διαλεκτικής, σε ερωτήματα που διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητά τους. Αναδημοσιεύουμε παρακάτω από την ιστοσελίδα Avantgarde μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το κείμενό του.

Τριαντάφυλλος Μηταφίδης

Η διαλεκτική προσέγγιση 

Του Λέοντος Τρότσκι

Υπάρχει ένα παλιό αξίωμα από την εξελικτική-φιλελεύθερη αντίληψη της ιστορίας: Κάθε λαός έχει την κυβέρνηση που του αξίζει. Η ιστορία, ωστόσο, δείχνει ότι ο ίδιος λαός μπορεί στην πορεία μιας συγκριτικά σύντομης εποχής να έχει πολύ διαφορετικές κυβερνήσεις (Ρωσία, Ιταλία, Γερμανία, Ισπανία, κλπ). Επιπλέον, η σειρά διαδοχής αυτών των κυβερνήσεων δεν προχωρεί πάντα προς μια και την ίδια κατεύθυνση: από το δεσποτισμό στην ελευθερία, όπως το φαντάστηκαν οι εξελικτικοί φιλελεύθεροι. Το μυστικό είναι ότι ένας λαός αποτελείται από εχθρικές τάξεις και οι τάξεις οι ίδιες αποτελούνται από διαφορετικά και, εν μέρει, ανταγωνιστικά στρώματα, που υπάγονται σε διαφορετική ηγεσία. Επιπλέον, κάθε λαός πέφτει υπό την επιρροή άλλων λαών που παρόμοια αποτελούνται από τάξεις. Οι κυβερνήσεις δεν εκφράζουν μια συστηματικά αναπτυσσόμενη «ωριμότητα» ενός «λαού», αλλά είναι το προϊόν του αγώνα μεταξύ διαφορετικών τάξεων και των διαφορετικών στρωμάτων μέσα στην ίδια τάξη και, τελικά, της δράσης των εξωτερικών δυνάμεων - συμμαχιών, συγκρούσεων, πολέμων κ.ο.κ.  Σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί ότι μια κυβέρνηση, από τη στιγμή που έχει εγκαθιδρυθεί, μπορεί να κρατηθεί πολύ περισσότερο απ’ όσο διαρκεί ο συσχετισμός των δυνάμεων που την ανέδειξε. Από αυτή ακριβώς την ιστορική αντίφαση, ξεπηδούν οι επαναστάσεις, τα πραξικοπήματα, οι αντεπαναστάσεις κλπ.
Ακριβώς η ίδια προσέγγιση είναι απαραίτητη για να διαπραγματευτούμε το ζήτημα της ηγεσίας μιας τάξης. Μιμούμενοι τους φιλελεύθερους οι σοφοί μας αποδέχονται σιωπηρά το αξίωμα ότι κάθε τάξη έχει την ηγεσία που της αξίζει.
Στην πραγματικότητα, η ηγεσία δεν είναι καθόλου μια απλή «αντανάκλαση» μιας τάξης ή το προϊόν της δικής της ελεύθερης δημιουργικότητας. Η ηγεσία διαμορφώνεται στη διαδικασία συγκρούσεων μεταξύ των διαφορετικών τάξεων ή στη διένεξη μεταξύ των διαφορετικών στρωμάτων μέσα σε μια δοσμένη τάξη. Από τη στιγμή που έχει αναδειχθεί, η ηγεσία σταθερά ανυψώνεται πάνω από την τάξη της και έτσι εκτίθεται στην πίεση και επιρροή των άλλων τάξεων. Το προλεταριάτο μπορεί να ανεχθεί για ένα μεγάλο διάστημα μια ηγεσία που έχει ήδη υποστεί έναν πλήρη εσωτερικό εκφυλισμό, αλλά δεν της έχει ακόμη δοθεί η ευκαιρία να εκφράσει αυτό τον εκφυλισμό μέσα σε μεγάλα γεγονότα.
Ένα μεγάλο ιστορικό σοκ είναι αναγκαίο για ν’ απελευθερωθεί απότομα η αντίφαση μεταξύ της ηγεσίας και της τάξης. Τα πιο ισχυρά ιστορικά σοκ είναι οι πόλεμοι και οι επαναστάσεις. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο η εργατική τάξη αιφνιδιάζεται συχνά από τους πολέμους και τις επαναστάσεις. Αλλά ακόμη και σε περιπτώσεις που η παλιά ηγεσία έχει αποκαλύψει την εσωτερική της φθορά, η τάξη δεν μπορεί να δημιουργήσει αμέσως μια νέα ηγεσία, ειδικά αν δεν έχει κληρονομήσει από την προηγούμενη περίοδο ισχυρά επαναστατικά στελέχη ικανά να χρησιμοποιήσουν την κατάρρευση του παλιού ηγετικού κόμματος. Ο μαρξιστής, δηλαδή η διαλεκτική και όχι η σχολαστική ερμηνεία των αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ μιας τάξης και της ηγεσίας της, γκρεμίζουν όλα τα λιθάρια απ’ τις νομικίστικες σοφιστείες.
Πώς ωρίμασαν οι Ρώσοι εργάτες. Η ωριμότητα του προλεταριάτου συλλαμβάνεται ως κάτι καθαρά στατικό. Όμως κατά τη διάρκεια μιας επανάστασης η συνείδηση μιας τάξης είναι το πιο δυναμικό προτσές που άμεσα προσδιορίζει την πορεία της επανάστασης.  Ήταν δυνατό τον Γενάρη του 1917 ή ακόμη και τον Μάρτη, μετά την πτώση του τσαρισμού, να δοθεί μια απάντηση στο ζήτημα του αν το ρωσικό προλεταριάτο είχε αρκετά «ωριμάσει» για την κατάκτηση της εξουσίας μέσα σε οκτώ ή εννιά μήνες;
Η εργατική τάξη ήταν εκείνη τη στιγμή εξαιρετικά ετερογενής κοινωνικά και πολιτικά. Κατά τη διάρκεια των χρόνων του πολέμου είχε ανανεωθεί κατά 30-40% από στρώματα προερχόμενα από τη μικροαστική τάξη, συχνά αντιδραστικά, σε βάρος των καθυστερημένων χωρικών, σε βάρος των γυναικών και των νέων. Το μπολσεβικικό κόμμα το Μάρτη του 1917 ακολουθούνταν από μια ασήμαντη μειοψηφία της εργατικής τάξης και επιπλέον υπήρχε διχασμός και μέσα στο ίδιο το κόμμα. Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων υποστήριζε τους μενσεβίκους και τους «σοσιαλεπαναστάτες», δηλαδή τους συντηρητικούς σοσιαλ-πατριώτες. Η κατάσταση ήταν ακόμη πιο δύσκολη σε σχέση με το στρατό και την αγροτιά. Πρέπει να προσθέσουμε και αυτό: το γενικά χαμηλό επίπεδο πολιτισμού στη χώρα, την απουσία πολιτικής εμπειρίας μεταξύ των ευρύτερων στρωμάτων του προλεταριάτου, ειδικά στις περιφέρειες, για να μην μιλήσουμε για τους αγρότες και τους στρατιώτες.
Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα του Μπολσεβικισμού; Μια καθαρή και πέρα για πέρα μελετημένη αντίληψη στην αρχή της επανάστασης διέθετε μόνο ο Λένιν. Τα ρωσικά στελέχη του κόμματος ήταν διασκορπισμένα και σε σημαντικό βαθμό σαστισμένα. Αλλά το κόμμα είχε κύρος μεταξύ των προχωρημένων εργαζομένων. Ο Λένιν είχε μεγάλο κύρος μεταξύ των κομματικών στελεχών. Η πολιτική αντίληψη του Λένιν αντιστοιχούσε με την πραγματική ανάπτυξη της επανάστασης και ενισχυόταν με κάθε νέο συμβάν. Τα πλεονεκτήματα αυτά έκαναν θαύματα μέσα στην επαναστατική κατάσταση, δηλαδή, σε καταστάσεις αδιάλλακτης ταξικής πάλης.
Μέσα σε μερικούς μήνες, βασιζόμενο στην ανάπτυξη της επανάστασης, το κόμμα ήταν ικανό να πείθει την πλειοψηφία των εργαζομένων για την ορθότητα των συνθημάτων του. Αυτή η πλειοψηφία οργανωμένη στα σοβιέτ ήταν ικανή από την πλευρά της να έλξει τους στρατιώτες και τους αγρότες.
Πώς μπορεί αυτή η δυναμική, διαλεκτική διαδικασία να εξαντληθεί σε μια φόρμουλα ωριμότητας ή ανωριμότητας του προλεταριάτου; Ένας κολοσσιαίος παράγοντας της ωριμότητας του ρωσικού προλεταριάτου το Φλεβάρη ή τον Μάρτη του 1917 ήταν ο Λένιν. Αυτός δεν έπεσε από τον ουρανό. Ενσάρκωνε την επαναστατική παράδοση της εργατικής τάξης. Για να βρουν τα συνθήματα του Λένιν το δρόμο τους προς τις μάζες έπρεπε να υπάρχουν στελέχη, έστω και αριθμητικά λίγα στην αρχή. Έπρεπε να υπάρχει η εμπιστοσύνη των στελεχών στην ηγεσία, μια εμπιστοσύνη βασισμένη σ’ όλη την εμπειρία του παρελθόντος. Το να αφαιρεί κανείς αυτά τα στοιχεία απ’ τους υπολογισμούς του, είναι απλά σαν να αγνοεί τη ζωντανή επανάσταση, να την υποκαθιστά με μια αφαίρεση, το «συσχετισμό των δυνάμεων». Διότι η ανάπτυξη της επανάστασης ακριβώς συνίσταται στο ότι ο συσχετισμός των δυνάμεων αλλάζει αδιάκοπα και γρήγορα υπό την επίδραση των αλλαγών στη συνείδηση του προλεταριάτου, της έλξης των καθυστερημένων στρωμάτων απ’ τα προχωρημένα, της αναπτυσσόμενης αυτοπεποίθησης της τάξης στη δύναμή της.
Το ζωτικό και κύριο ελατήριο σ’ αυτή τη διαδικασία είναι το κόμμα, ακριβώς όπως το ζωτικό και κύριο ελατήριο στον μηχανισμό του κόμματος είναι η ηγεσία του. Ο ρόλος και η ευθύνη της ηγεσίας σε μια επαναστατική εποχή είναι κολοσσιαία.
Ο ρόλος της προσωπικότητας. Η ιστορία είναι μια διαδικασία της πάλης των τάξεων. Αλλά οι τάξεις δεν ρίχνουν το πλήρες βάρος τους αυτόματα και ταυτόχρονα. Στη διαδικασία της πάλης των τάξεων δημιουργούνται διάφορα όργανα που παίζουν έναν σημαντικό και ανεξάρτητο ρόλο και υπόκεινται σε παραμορφώσεις. Αυτό επίσης παρέχει τη βάση για το ρόλο των προσωπικοτήτων στην ιστορία. Η άφιξη του Λένιν στην Πετρούπολη στις 3 Απρίλη 1917 προσανατόλισε έγκαιρα το μπολσεβίκικο κόμμα και το κατέστησε ικανό να οδηγήσει την επανάσταση στη νίκη.
Οι σοφοί μας μπορεί να πουν ότι εάν ο Λένιν είχε πεθάνει πριν τις αρχές του 1917, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα εξελίσσονταν με «ακριβώς τον ίδιο τρόπο». Αλλά δεν είναι έτσι. Ο Λένιν αντιπροσώπευε ένα από τα ζωτικά στοιχεία της ιστορικής διαδικασίας. Ενσάρκωνε την εμπειρία και τη διορατικότητα του πιο ενεργού τμήματος του προλεταριάτου. Η έγκαιρη εμφάνισή του στην αρένα της επανάστασης ήταν αναγκαία για να κινητοποιήσει την εμπροσθοφυλακή και να της παράσχει τη δυνατότητα να συσπειρώσει την εργατική τάξη και τις αγροτικές μάζες. Η πολιτική ηγεσία στις κρίσιμες στιγμές των ιστορικών καμπών μπορεί να γίνει τόσο αποφασιστικός παράγοντας, όσο είναι ο ρόλος της κεντρικής διοίκησης κατά τη διάρκεια των κρίσιμων στιγμών του πολέμου. Η ιστορία δεν είναι μια αυτόματη διαδικασία. Αλλιώς, προς τι οι ηγέτες; Προς τι τα κόμματα; Προς τι τα προγράμματα; Προς τι οι θεωρητικοί αγώνες;