Μια ιστορία του κυπριακού κομμουνισμού

Του Νίκου Τριμικλινιώτη*

ΑΛΕΞΗΣ ΑΛΕΚΟΥ - ΣΠΥΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία του ΚΚΚ (1923-1944). Η χαραυγή του Κυπριακού Κομμουνιστικού Κόμματος, Εκδόσεις Τόπος, σελ. 240

Συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την εμφάνιση των κομμουνιστών στη Κύπρο κατά την ύστερη περίοδο της βρετανικής αποικιοκρατίας. Στο παρελθόν υπήρξαν απόπειρες από το κόμμα συγγραφής της επίσημης ιστορίας του ΚΚΚ-ΑΚΕΛ. Δε τελεσφόρησαν λόγω πολιτικών σκοπιμοτήτων και ιδεολογικών αγκυλώσεων, όπως ο ηγέτης του ΑΚΕΛ και πρόεδρος Δημήτρης Χριστόφιας παραδέχθηκε (Καθημερινή, 24.4.2012). Παρά το ότι δεν υπάρχει μία επίσημη ιστορία, υπάρχουν σωρεία πηγών και μαρτυριών. Σήμερα παρατηρείται μια αναβίωση του ενδιαφέροντος.

Ο παρών τόμος περιλαμβάνει εννιά κεφάλαια, επίλογο, παράρτημα πινάκων με κατάλογο στελεχών, μελών και συμπαθούντων του ΚΚΚ, σύμφωνα με καταχώρηση της αποικιακής αστυνομίας. Μετά την εισαγωγή, το πρώτο κεφάλαιο εξετάζει τις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις από την εκχώρηση της Κύπρου στους Βρετανούς (1878) μέχρι τα πρώτα χρόνια του μεσοπολέμου. Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με την εμφάνιση των πρώτων κομμουνιστικών πυρήνων (1919-1923) και τις βασικές θέσεις του κόμματος. Το τρίτο κεφάλαιο με την πρώτη περίοδο (1924-1926), την κομματική παρουσία, τις θέσεις του ΚΚΚ για το εθνικό θέμα και τις παρεμβάσεις στα κοινωνικά μέτωπα. Το τέταρτο κεφάλαιο μελετά την περίοδο 1926-1930, μια περίοδο θεσμοθέτησης, ωρίμανσης και ανόδου κόμματος. Το πέμπτο εξετάζει την περίοδο από την ανάληψη της ηγεσίας από τον Βάτη (Δεκέμβριος 1930) μέχρι και τα Οκτωβριανά. Καταπιάνεται με τις σχέσεις του ΚΚΚ με τους Τουρκοκυπρίους, την αντιπαράθεση του ΚΚΚ με το ενωτικό κίνημα, πριν εξετάσει ακροθιγώς τα Οκτωβριανά. Το έκτο κεφάλαιο ασχολείται με τα επακόλουθα των Οκτωβριανών και τη διαμάχη Βάτη - Σκελέα - Σέρβα εντός της Γ' Διεθνούς, που αντλεί από έργο των Σακελλαρόπουλου - Χουμεριανού, Η εξέγερση του 1931, η στάση του ΚΚΚ και η Γ' Διεθνής (Τόπος, 2021). Το έβδομο διερευνά την περίοδο μετά τα Οκτωβριανά, μέχρι την ανάληψη της ηγεσίας από τον Σέρβα, μια εποχή πολιτικού αυταρχισμού, με διώξεις κομμουνιστών. Το όγδοο ασχολείται με την περίοδο από την ανάληψη της ηγεσίας από τον Σέρβα μέχρι την παραμονή της δημιουργίας του ΑΚΕΛ (1935-1941), όπου το κόμμα είναι στην παρανομία. Ωστόσο, η συνδικαλιστική δράση δίνει τεράστια ώθηση στο κόμμα - τότε αποφασίζεται η ίδρυση ενός νόμιμου κομματικού σχήματος, που θα πάρει τη μορφή του ΑΚΕΛ. Τότε επίσης συντελείται στροφή προς την αυτοδιάθεση, αυτοκυβέρνηση και ένωση, όπου σημαίνοντα ρόλο παίζει η στάση απέναντι στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στη βάση ενός ενιαίου αντιφασιστικού μετώπου. Το ένατο κεφάλαιο εξετάζει τη δημιουργία του ΑΚΕΛ μέχρι και τη συγχώνευση του ΚΚΚ μέσα σε αυτό. Μετά τα συμπεράσματα ακολουθούν βιογραφικά σημειώματα ηγετικών στελεχών του ΚΚΚ.

Μέχρι πρόσφατα ελάχιστα κείμενα υπήρχαν για τον κυπριακό κομμουνισμό, ενώ πρόσφατα εμφανίστηκαν νέες μελέτες, κύρια αδυναμία των οποίων είναι ότι αναπαράγουν άκριτα αρνητικούς χαρακτηρισμούς των πρωτοπόρων κομμουνιστών ως «ανώριμων», «σεχταριστών», «αντεθνικών» κ.λπ.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί τη σημαντικότερη προσπάθεια για μια συνολική αφήγηση στη βάση πηγών, τουλάχιστον στα ελληνικά, με έμφαση στα διλήμματα, στα πρόσωπα και τη δράση τους. Ωστόσο, θα ήταν γόνιμο αν λαμβανόταν περισσότερο υπόψη μια ευρύτερη ανασκόπηση των ιστοριογραφικών αναζητήσεων, έτσι ώστε να ενταχθεί το κυπριακό πλαίσιο σε ένα περιφερειακό και παγκόσμιο πλαίσιο ανάλυσης.

Οι συγγραφείς ορθά σημειώνουν ότι ο αντιαποικιακός αγώνας περιέχει κρίσιμες ταξικές - κοινωνικές διαστάσεις. Ωστόσο, δεν επανέρχονται στο θέμα αυτό, πλην της αναφοράς στην έννοια ταξική πάλη στην αντιπαράθεση Βάτη - Σκελέα - Σέρβα στη Μόσχα το 1932. Δεν εξηγούν πώς κατανοούν τις εκφάνσεις της ταξικής πάλης, ούτε τα συνδέουν σε κάθε ιστορική φάση με τις συζητήσεις στο εσωτερικό του κόμματος.

Οι συγγραφείς ορθά θεωρούν άδικη την κριτική που ασκείται στο ΚΚΚ στην (πολιτική) δίκη των Βάτη - Σκελέα στη Μόσχα το 1932, όπου η Κομιντέρν άλλαζε θέσεις σε αυτή την εξαιρετικά ρευστή περίοδο. Οι συγγραφείς αποφεύγουν χαρακτηρισμούς για τους πρωτεργάτες του κυπριακού κομμουνισμού. Ωστόσο, πέραν των εγγράφων (που πρέπει πάντα να ερμηνεύονται στο συγκεκριμένο τους πλαίσιο), οι μαρτυρίες που παραθέτουν βασίζονται είτε σε άτομα που ήταν νεολαίοι ή μαθητές κατά την πρώτη περίοδο είτε μετέπειτα ηγέτες του κόμματος. Επίσης, επί της ουσίας δεν διαφέρουν οι απόψεις τους ως προς την κριτική της ανεξαρτησιακής γραμμής, όπου οι τότε κομμουνιστές θέτουν το ταξικό ως τη βάση για τη δημιουργία του αντι-ιμπεριαλιστικού μετώπου. Κι ενώ ορθά καταλογίζουν την κύρια ευθύνη στις παλινδρομήσεις της Κομιντέρν, οι συγγραφείς δεν ξεφεύγουν από την γενικότερη αρνητική κριτική ότι η στάση του ΚΚΚ κατά τη δεκαετία του 1920-30 ενάντια στην Ένωση ήταν εσφαλμένη, με το δικαιολογητικό ότι εμπόδιζε την απήχηση στις ελληνοκυπριακές μάζες.

Το κόστος της αλλαγής γραμμής από την επόμενη ηγεσία, στις αρχές του 1940, ήταν ότι υπονομεύτηκε η ταξική και αντιαποικιακή συνεργασία Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Είναι σήμερα προφανές ότι δικαιώθηκαν ιστορικά οι κριτικές των πρωτοπόρων κομμουνιστών προς τον ενωτισμό, που πρόβλεψαν ορθά τι θα ακολουθούσε. Υπάρχουν δε ατράνταχτα επιχειρήματα που πρόβαλλαν τότε, υπό τις περιστάσεις εκείνες, που αποδεικνύουν ότι αντιμετώπιζαν ορθά και διαλεκτικά τα δεδομένα της τότε εποχής. Αν γίνονταν σφάλματα τακτικής ή αν θα ήταν προτιμότερη μια άλλη ηπιότερη ρητορική είναι διαφορετικό ζήτημα. Ακόμα κι όταν η γραμμή άλλαζε, κινείτο ανάμεσα στην αυτοδιάθεση - αυτοκυβέρνηση: Εξέφραζε λοιπόν μια ρευστότητα που αντικατόπτριζε τη ρευστότητα του γεωπολιτικού και κοινωνικού τοπίου στη Κύπρο.

Οι συγγραφείς ορθά συναρτούν τις εξελίξεις της εποχής 1924-1944 με τη μετέπειτα εξέλιξη του ΑΚΕΛ. Η συνέχιση του ΚΚΚ «με άλλα μέσα», μετά τη αυτοδιάλυση του ΚΚΚ, συντελείται με την υιοθέτηση του επιστημονικού σοσιαλισμού και του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού στο πρόγραμμα του ΑΚΕΛ το 1947, ωστόσο η διαδικασία «μπολσεβικοποίησης», που τα άλλα Κ.Κ. πέρασαν είκοσι χρόνια νωρίτερα, ολοκληρώνεται με ιδιομορφίες το 1952. Το ΚΚΚ τυπικά μόνο διαλύθηκε, για επιβιώσει πολιτικά, ιδεολογικά και οργανωτικά με άλλη μορφή.

Ο παρών τόμος αποτελεί αξιέπαινη συνεισφορά, που ανοίγει το πεδίο για συζήτηση για την Αριστερά. Παγκοσμίως, η νέα ιστοριογραφία των κριτικών μετααποικιακών σπουδών επανεξετάζει τις ιστορικές συζητήσεις για τον αντιαποικισμό στην Κύπρο, κόντρα στην εθνικιστική ιστοριογραφία, για το «κοινωνικό ζήτημα» σε σχέση με το «εθνικό ζήτημα» εντός των επαναστάσεων των αποικιοκρατούμενων λαών. Οι συζητήσεις αυτές όμως δεν αφορούν απαραίτητα το παρελθόν, αφορούν κυρίως το παρόν που διαβάζει το παρελθόν για να φωτίσει το μέλλον.

* Ο Νίκος Τριμικλινιώτης είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

Λυδία Δαμπασίνα, I can’t leave, 2022, εγκατάσταση, εννέα σιδερένιοι ράβδοι, μαλλιά, 2.51 x 10 μ.