Ο Άνταμ Σμιθ στο Πεκίνο

Του Γιώργου Ρακκά*

Προδημοσίευση. Ένα απόσπασμα από την εισαγωγή στη μελέτη του Giovanni Arrighi, Ο Άνταμ Σμιθ στο Πεκίνο, που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Κουκκίδα

Το βιβλίο του Τζιοβάνι Αρίγκι Ο Άνταμ Σμιθ στο Πεκίνο αποτελεί, μαζί με το Ο μακρύς 20ός αιώνας, το αρτιότερο και πιο δημοφιλές έργο του μεγάλου στοχαστή των παγκόσμιων συστημάτων. Γράφτηκε στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000, όταν υπό την πρώτη θητεία του ρεπουμπλικανού προέδρου Τζωρτζ Μπους του νεότερου η βιβλιογραφία έβριθε από αναλύσεις και εκτιμήσεις για την -υποτιθέμενη- έλευση μιας πλανητικής αμερικάνικης αυτοκρατορίας η οποία θα ενοποιούσε τον κόσμο σ’ ένα μονοπολικό σύστημα.

Απέναντι σε αυτή την εκτίμηση, που τότε έβρισκε εύκολα υποστηρικτές σε ένα ευρύ πολιτικό φάσμα, που ξεκινούσε από τη νεοφιλελεύθερη δεξιά και έφτανε μέχρι την γκλομπαλιστική αριστερά των Παγκόσμιων Κοινωνικών Φόρουμ, ο Τζιοβάνι Αρίγκι θα τολμήσει να προσεγγίσει την αμερικάνικη υπερεπέκταση με έναν ριζικά διαφορετικό τρόπο: Όχι μόνο δεν ζούμε την αρχή μιας «αιώνιας αμερικανικής λιακάδας», υποστηρίζει, αλλά, αντίθετα, η επιθετικότητα που εκδηλώνει η αμερικανική υπερδύναμη -στρατιωτική και ταυτόχρονα χρηματιστηριακή- καταδεικνύει τον κορεσμό του μοντέλου της και προειδοποιεί για την τελική κρίση της ηγεμονίας της.[...]

Ο Αρίγκι στοχάζεται σε μια εποχή όπου στην ανάλυση της παγκοσμιοποίησης κυριαρχούν προσεγγίσεις συγχρονίας. [...] Απέναντι σε αυτή την οπτική, αναδεικνύει το ιστορικό βάθος του καπιταλιστικού συστήματος. Δεν είναι ο μόνος ούτε ο πρώτος. Συνδέεται και ο ίδιος με τη σχολή μελέτης των «παγκόσμιων συστημάτων», στην οποία πρωταγωνιστεί η μορφή του Ιμάνουελ Βαλερστάιν, ενώ διατηρεί ζωντανή συνομιλία με τους Σαμίρ Αμίν, Αντρέ Γκούντερ Φρανκ και άλλους θεωρητικούς που τη δεκαετία του 1970 ανήκουν στη σχολή της «εξάρτησης» και στη συνέχεια θα αναδείξουν και το ιστορικό βάθος που διατηρούν οι τάσεις διεθνοποίησης μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα.

Το θεωρητικό έργο του Αρίγκι συστήνει το δικό του παρακλάδι αυτών των σχολών. Το βασικό του σχήμα ο συγγραφέας το επεξεργάζεται στο έργο του Ο μακρύς 20ός αιώνας, το οποίο εκδίδεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Εδώ ο Αρίγκι διακρίνει φάσεις επέκτασης του καπιταλιστικού συστήματος όπου πρωταγωνιστούν διαφορετικές δυνάμεις και ηγεμονεύουν εντός του. Αρχικά, ιταλικές πόλεις-κράτη όπως η Γένοβα και η Βενετία (14ος - 15ος αιώνας), η ολλανδική θαλασσοκρατία αργότερα (16ος αιώνας), ακολουθεί η Βρετανική Αυτοκρατορία (17ος-20ός) και το αμερικάνικο παγκόσμιο μονοπολικό σύστημα που θα αναδυθεί στη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Η σημερινή παγκοσμιοποίηση διαμορφώνεται σωρευτικά μέσα από την αλληλοδιαδοχή ηγεμονιών, η καθεμία από τις οποίες προσθέτει διαφορετικά ποιοτικά γνωρίσματα στο καπιταλιστικό σύστημα. Οι ιταλικές πόλεις-κράτη, για παράδειγμα, διαθέτουν ελλιπή κρατική ισχύ για να προστατέψουν τους διεθνείς θαλάσσιους δρόμους του εμπορίου, χρηματοδοτούν έτσι συχνά την «προστασία» της Ισπανίας, που ήταν η μεγάλη στρατιωτική δύναμη της περιόδου. Η Ολλανδία είναι η πρώτη που ενσωματώνει στο δικό της σύστημα ηγεμονίας τη λογική της κρατικής ισχύος δίπλα σε εκείνη του διεθνούς εμπορίου, ενώ αντίστοιχα η Αγγλία θα προσθέσει και την παραγωγή μέσω των βιομηχανικών επαναστάσεων που σφραγίζουν την οικονομική της έκρηξη, μεταβάλλοντας ταυτόχρονα την αποικιοκρατία σε συστηματικό στοιχείο του καπιταλισμού. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, τέλος, είναι ένα ηπειρωτικών διαστάσεων κράτος που συσσωρεύει τεράστια οικονομική και στρατιωτική ισχύ, επιτρέποντας στα δίκτυά του -εταιρικά, πολιτιστικής επιρροής- να διαμορφώσουν ένα πραγματικά πολιτικό, παγκόσμιο σύστημα εξουσίας.

Η εξέλιξη του κάθε ηγεμονικού κύκλου, ωστόσο, λέει ο Αρίγκι, διακρίνεται σε φάσεις ακμής και παρακμής. Δείκτης για την έναρξη της δεύτερης φάσης -το «φθινόπωρο της ηγεμονίας» όπως τη χαρακτηρίζει, με μια φράση που δανείζεται από τον Φερνάν Μπρωντέλ- είναι το φαινόμενο της υπερχρηματιστηριοποίησης, δηλαδή η εγκατάλειψη των παραγωγικών λειτουργιών και η επικέντρωση της κερδοφορίας στις χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες. Η ανάλυση αυτή οδηγεί τον Αρίγκι σε μια απαισιόδοξη προσέγγιση της αμερικάνικης χρηματιστηριοποίησης, που κατ’ άλλους εγκαινιάζει έναν 21ο αμερικανικό αιώνα. Τα μεγάλα ελλείμματα των ΗΠΑ, η στρατιωτική τους υπερεπέκταση, που τα διογκώνει περαιτέρω, σε συνδυασμό με τη μεταφορά του παραγωγικού κέντρου του παγκόσμιου συστήματος στην Κίνα και ευρύτερα τη νοτιοανατολική Ασία, είναι στοιχεία που «δείχνουν» κρίση της αμερικανικής ηγεμονίας και όχι ενίσχυσή της.

Στο πλαίσιο της προσέγγισής του, μεγάλη σημασία αποδίδεται στον γεωπολιτικό παράγοντα [...] ο Αρίγκι, ακολουθώντας σε αυτό το σημείο τον Μπρωντέλ, διασαφηνίζει εξαρχής ότι ο καπιταλισμός αναδύεται ως σύστημα μόνον από τη στιγμή που το κεφάλαιο ταυτίζεται με το κράτος. Δεν αρκεί δηλαδή η «καπιταλιστική λογική της ισχύος», αλλά απαιτείται και η «εδαφική λογική της ισχύος». Το «χρήμα», δηλαδή, μαζί με το «ξίφος». Εδώ ο Καρλ Μαρξ συναντάει στη σκέψη του Αρίγκι τον Μαξ Βέμπερ -η «αρχή του οικονομικού» συμφύρεται με την «αρχή του πολιτικού».

* Ο Γιώργος Ρακκάς είναι πολιτικός επιστήμονας και δρ κοινωνιολογίας

Βαγγέλης Γκόκας, D., 2011, λάδι σε μουσαμά, 110 x 110 εκ.