Πραγμοποίηση και πανδημία

[Ξαναδιαβάζοντας του βιβλίο του Τζόναθαν Κρέιρι, 24/7: Ο ύστερος καπιταλισμός και το τέλος του ύπνου, μετάφραση Άγγελος Φιλιππάτος, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2014] 

Το συγκεκριμένο βιβλίο αποδεικνύεται ξανά επίκαιρο επειδή, κατ’ αρχάς, δίνει την εντύπωση πως αναφέρεται στη σημερινή ακριβώς κατάσταση, όπου ο επιβεβλημένος εγκλεισμός λαμβάνει τη μορφή μίας ψηφιακής παγίδευσης, με την τηλεργασία να καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα της ημέρας, ενώ το υπόλοιπο δεσμεύεται από μία καταιγιστική διαδοχή ηλεκτρονικών μηνυμάτων. 

Το 24/7 παραπέμπει στο σύμμετρο προς την εξέλιξη του διαδικτύου μοντέλο της λειτουργίας των σύγχρονων αγορών όλο το εικοσιτετράωρο και τις επτά ημέρες της εβδομάδας. Παραπέμπει, δηλαδή, στη δημιουργία των παγκόσμιων υποδομών για διαρκή εργασία και κατανάλωση και στη διαμόρφωση ενός ανθρώπινου υποκειμένου προσαρμοσμένου σε αυτό το μοντέλο. «Φυσικά,», όπως γράφει ο Κρέιρι, «κανένα άτομο δεν μπορεί να ψωνίζει, να παίζει ηλεκτρονικά παιχνίδια, να εργάζεται, να κατεβάζει διαδικτυακά αρχεία, ή να στέλνει μηνύματα 24/7. Καθώς, όμως, δεν υπάρχει πλέον καμία στιγμή, κανένας χώρος ή καμία κατάσταση όπου να μπορεί κάποιος να μην ψωνίζει, να μην καταναλώνει ή να μη χρησιμοποιεί δικτυακούς πόρους, ο χρόνος 24/7 εισβάλλει αδιάκοπα σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ή προσωπικής ζωής.» (σελίδες 50-51). Εμπόδιο στην απρόσκοπτη εφαρμογή του συγκεκριμένου μοντέλου στέκεται ο ύπνος, ο οποίος αντιπροσωπεύει μία υπενθύμιση της προνεωτερικότητας και μία αδιάλλακτη εξαίρεση από την εμπορευματοποίηση και την χρηματοποίηση του μεγαλύτερου μέρους του ατομικού χρόνου και των περισσότερων ανθρώπινων αναγκών. Ο ύπνος, παρότι περιορίζεται και αλλοιώνεται συστηματικά, συνεχίζει να συνιστά τον κατεξοχήν ανεπιθύμητο παράγοντα για τις νεοφιλελεύθερες δομές. 

Ένας κόσμος στους ρυθμούς του 24/7 «… είναι σαν μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης,… σαν ένας προβολέας να ανάβει ξαφνικά μέσα στη νύχτα, αλλά να μη σβήνει ποτέ…» (σελίδα 33). Μέσα στον τηλεματικό χώρο το άτομο εκτίθεται στην αδιάλειπτη εποπτεία. Η δραστηριότητά του καταγράφεται, αρχειοθετείται και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας, προκειμένου να προκαθοριστούν οι μελλοντικές επιλογές και κινήσεις του. Η πράξη της όρασης, η εστίαση της προσοχής του, παρακολουθούνται ακατάπαυστα και χειραγωγούνται. Έτσι η υπακοή και η απομόνωση ανάγονται σε θεμελιώδεις παραμέτρους του. 

Τις τελευταίες δεκαετίες η έννοια της πραγμοποίησης έχει κατ’ επανάληψη απορριφθεί ή υποκατασταθεί, όμως, σύμφωνα με τον Κρέιρι, αποδεικνύεται αναγκαία για την κατανόηση του προηγούμενου φαινομένου. Οι άνθρωποι υφίστανται πολυάριθμες πιέσεις, ώστε να εξομοιώσουν τον εαυτό τους και τις αξίες τους με τα άυλα προϊόντα και τις εξαϋλωμένες σχέσεις στις οποίες βυθίζονται. Οι εσωτερικές εμπειρίες ομογενοποιούνται με τα περιεχόμενα των επικοινωνιακών δικτύων. Συνακόλουθα, η δημόσια σφαίρα ψηφιοποιείται και η ενέργεια η οποία απορρέει από την πραγματική συνάντηση πολλών ανθρώπων μαζί εξαλείφεται. Ήδη τη δεκαετία του ’60, ο Σαρτρ χρησιμοποιούσε τον όρο «σειριακότητα» αναφερόμενος στη «διάσπαση της συλλογικότητας σε ένα σύνολο διακριτών ατόμων που συσχετίζονται μεταξύ τους μόνο επί τη βάσει κενών ή ναρκισσιστικών ταυτοτήτων.» (σελίδα 163) και ο Ντεμπόρ, αργότερα, σημείωνε ότι η ικανότητα της συνάντησης παρήκμασε σε μία ψευδαίσθηση συνάντησης (σελίδα 167), προβλέποντας και οι δύο τη σημερινή αποδιάρθρωση της κοινωνικότητας και της πολιτικής ζωής. 

Το βιβλίο 24/7 έρχεται, λοιπόν, ξανά στην επικαιρότητα και για ένα επιπλέον λόγο: επειδή τα καταστατικά στοιχεία του νεοφιλελευθερισμού τα οποία καταδεικνύει συμπίπτουν με τις συνέπειες των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας: Την εκθετικά αυξανόμενη απομόνωση στο τηλεματικό περιβάλλον, όπου ο χρόνος της εργασίας και της κατανάλωσης συμφύρεται με τον χρόνο της ανάπαυσης· τη μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης· το σύμπλεγμα του ελέγχου και της υπακοής· την ψηφιακή αυταπάτη της συνάντησης με τον άλλο· τη διάλυση της συλλογικότητας· την πολιτική αδυναμία των ανθρώπων εξαιτίας της κατάργησης της πραγματικής εγγύτητας. Η συγκεκριμένη σύμπτωση εξηγεί και την έντονη καχυποψία απέναντι στα μέτρα και τις απαγορεύσεις στο πλαίσιο της πανδημικής συγκυρίας. Ωστόσο, οι υποψίες δεν πρέπει να στρέφονται μόνο προς κάποιες αλλά προς όλες τις πλευρές. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο ύστερος καπιταλισμός επέτυχε την κατάργηση τόσο των αντίθετων εννοιών –για παράδειγμα, του ζεύγους εξουσία και εξουσιαζόμενος– όσο και των αποστασιοποιημένων στάσεων, οι οποίες θα καθιστούσαν δυνατή την κριτική του, με αποτέλεσμα την πλήρη σχεδόν αποδοχή των όρων του από τους πάντες. Όπως υπογραμμίζει και ο Κρέιρι στη σελίδα 89: «έχουμε μετατραπεί σε ακίνδυνους, ευπειθείς κατοίκους της παγκόσμιας κοινωνίας των πόλεων. Ακόμα και όταν δεν ασκείται ευθέως καταναγκασμός, επιλέγουμε να κάνουμε ό,τι μας λένε· επιτρέπουμε την έξωθεν επιβολή της διαχείρισης των σωμάτων μας, των ιδεών μας, της ψυχαγωγίας μας και όλων των φαντασιακών αναγκών μας… Είμαστε συμμορφούμενα υποκείμενα που αποδέχονται κάθε είδους επιτήρηση, που υποτάσσονται σε κάθε είδους βιομετρική εισβολή…». 

Παναγιώτης Βούζης 

Κατερίνα Κατσιφαράκη,  «Άλογα», 2017, inkjet τύπωμα σε fine art χαρτί