Ο θεατρικός Δαμιανός

Γιάννης Μίχας, Γλυπτό, ξύλο, 85 x 75 x 150 εκ.

Του Κωνσταντίνου Κυριακού* 

ΑΛΕΞΗΣ ΔΑΜΙΑΝΟΣ, Άπαντα τα Θεατρικά, εκδόσεις Αιγόκερως, 2020 

Περιλαμβάνοντας το σωζόμενο δραματικό έργο του Αλέξη Δαμιανού, η έκδοση αποθησαυρίζει και καθιστά, επιτέλους, διαθέσιμο πολύτιμο συγγραφικό υλικό μιας «ανήσυχης» μορφής του νεοελληνικού πολιτισμού. Στα θεατρικά έργα του Δαμιανού που εντάσσονται στη θεατρική σειρά «Άπαντα» του Αιγόκερου αναγνωρίζεται μια επανεγγραφή των όρων της ελληνικότητας και του τραγικού με φορείς λαϊκούς χαρακτήρες που δεν φέρνουν μόνο μια πρωτόφαντη χοϊκότητα αλλά και σαρώνονται από τις αδήριτες επιταγές της Ιστορίας. Το θεατρικό συγγραφικό έργο του Δαμιανού χαρακτηρίζεται από ειδολογική και θεματική ποικιλία. Αρχικά εντυπωσιάζει το γεγονός ότι, παρότι δεν υφίσταται η προσήκουσα χρονική απόσταση, ο Δαμιανός προσεγγίζει, έγκαιρα και καίρια, ήδη από τη δεκαετία του ’40, την πολιτική Ιστορία, με τόλμη και αντικειμενικότητα. 

Η δραματουργία του Αλέξη Δαμιανού ως προς την ιθαγένεια των ηρώων και τις αισθητικές κατευθύνσεις εντάσσεται στο ηθογραφικό ρεαλιστικό ρεύμα και ειδικά στις παραλλαγές του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» και του «ποιητικού ρεαλισμού». Αναζητώντας τα πεδία αναφοράς του θεατρικού κόσμου του Δαμιανού θα τα βρούμε ομολογημένα στο πλαίσιο του έργου κοινωνικής καταγγελίας (Το καλοκαίρι θα θερίσουμε), πολιτικού σχολιασμού και παρουσίασης «δύστηνων» περιόδων της ελληνικής Ιστορίας (Τ’ αγκάθι), περιγραφής των συνθηκών διαβίωσης των μη προνομιούχων τάξεων (Το σπιτικό μας), του μελοδραματικού (Το τελευταίο φθινόπωρο) και λυρικού σχολιασμού της σχέσης του ζευγαριού σε ένα αυστηρά καθορισμένο κοινωνικό πλαίσιο (Τ’ άλογα), αλλά και της πολιτικής και «ανθρωπολογικής αλληγορίας» (Τ’ αγρίμια). Η τρόπον τινά τετραλογία του Δαμιανού που περιλαμβάνει τα έργα Το καλοκαίρι θα θερίσουμε (1945), Τ’ αγκάθι (1948), Τ’ αγρίμια (1949) και Το σπιτικό μας (1949) απηχεί το κλίμα των δίσεκτων χρόνων του εμφυλίου και της μετεμφυλιακής περιόδου, τις επιβεβλημένες απαγορευτικές διατάξεις αλλά και τους δραματουργικούς κώδικες που επιλέγονται για την υπέρβαση ή παράκαμψή τους. Από την άλλη, ο προγραμματικός χαρακτήρας και η ρητορική της κοινωνικής καταγγελίας υποχωρούν δι’ ενός κλίματος απειλής και μυστηρίου. Συγκεκριμένα, ενώ στο Το καλοκαίρι θα θερίσουμε δοξολογείται ο κόσμος της δράσης και του μέλλοντος ενάντια στον κόσμο της στασιμότητας και του παρελθόντος, στη συνέχεια ο Δαμιανός καταφεύγει σε στρατηγικές εικονοποιίας του πολιτικά «Άλλου», μεταμφιέζοντας μια συγκεκριμένη κοινωνική και πολιτική άποψη σε αλληγορία δια της γλώσσας των συμβόλων. Στη δραματουργία του Δαμιανού δεν γίνεται λόγος για τα ερωτικά προβλήματα των αστών· προέχει η ανάπτυξη των κοινωνικών προβληματισμών υπό το πρίσμα ενός «αριστερού ανθρωπισμού» άνευ εθνικιστικής ρητορικής. Οι προοδευτικές κοινωνικές θέσεις του συγγραφέα διέπονται από ανθρωπιστικό πνεύμα και το πιο διαλεκτικό έργο του συγγραφέα μοιάζει να είναι και το πιο αιχμηρό πολιτικά: Τ’ αγκάθι. Εδώ, τέμνονται το οικογενειακό δράμα και το έργο κοινωνικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης (θέσεις και βιώματα εκπροσώπων και των δύο πολιτικών στρατοπέδων). Σ’ ένα έργο όπου βαραίνουν η ανέχεια, το ξερίζωμα, η μετανάστευση και η διχόνοια, το δραματουργικό εύρημα της μεταφοράς του παραλογισμού του εμφυλίου πολέμου στους κόλπους μιας οικογένειας συναντά τον αρχαίο τραγικό αδελφοκτόνο μύθο. 

Στο πολυφωνικό δράμα Το σπιτικό μας αναγνωρίζεται η αντικειμενική περιγραφή του τρόπου διαβίωσης των κατώτερων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας της εμφυλιακής περιόδου από την οποία δεν λείπουν οι πολιτικοί υπαινιγμοί, αναγνώ(ρι)σιμοι από τους υποψιασμένους αποδέκτες. Ο «κώδικας της αποσιώπησης» καλεί για την αποκρυπτογράφησή του: ο Δαμιανός συνθέτει μια πολιτική παραβολή στην οποία αξιοποιούνται τόσο η ρεαλιστική ανάπλαση των καθημερινών στιγμιότυπων μιας οικογένειας, βασανισμένης από τα δεινά της μεταπολεμικής οικονομικής και κοινωνικής κρίσης όσο και οι χριστιανικές μεταφορές και αναγωγές. 

Στα πολυπρόσωπα Άλογα, γραμμένα με τις προδιαγραφές του ραδιοφωνικού θεάτρου, ο συγγραφέας στηρίζεται στη στοιχειακή δομή των δυαδικών αντιθέσεων: οι κόσμοι των νεκρών και των ζωντανών, το δίπολο του αυτόχθονα» και του «ξένου», οι ζώνες ελευθερίας και ανοχής. Το ρεαλιστικό υπόβαθρο του δραματικού μύθου (ελληνική ύπαιθρος) διαβρώνεται από την επικράτηση μιας μεταφυσικής αύρας. Παρότι στο πιο αισθησιακό από τα δράματα του Δαμιανού δεν προωθούνται ηθικοδιδακτικές αντιλήψεις περί γυναικείας τιμής, ιδιαίτερη σημασία αποκτούν τόσο η εσωτερικευμένη ενοχή για την απώλεια της τιμής του θηλυκού όσο και ο κεραυνοβόλος έρωτας ως καταλυτική δύναμη στη διαπάλη αρσενικού-θηλυκού. Εμπνευσμένο από τον κόσμο του Θεάτρου Σκιών, τέλος, το Ανοιχτό κλουβί, αποτελεί μια αναβαπτιστική κίνηση στους τρόπους της ναΐφ αισθητικής και στον πλούτο της λαϊκής παράδοσης. Ο Δαμιανός συνδέει το ιδεολόγημα της λαϊκής παράδοσης, και της «ελληνικής ψυχής» με στοιχεία από τη μολιερική και σεξπιρική καλλιτεχνική παράδοση. 

Η κοινωνική ταυτότητα των ηρώων του Δαμιανού είναι αναγνωρίσιμη, παραπέμποντας σε εικόνες της ελληνικής πραγματικότητας. Μπορεί από τη στηλίτευση των νοσηρών καταστάσεων της μεταπολεμικής, επαρχιακής και αστικής ελληνικής κοινωνίας, ο συγγραφέας να μεταβαίνει στη χρήση μύθων, συμβόλων και δοξασιών, ανοίγοντας έναν δημιουργικό διάλογο με στοιχεία της ελληνικής και λαϊκής παράδοσης, αλλά αυτό που δεν παραγνωρίζει ποτέ είναι το ηθικό περίγραμμα των δραματικών προσώπων. 

*Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών