 |
| Απόστολος Παλαβράκης, Untitled (EXCLAMAVIT- Pieta- covered), 1994, ξύλο, νέον, σίδερο και ψηφιακή εκτύπωση, 110 x 87 x 10 εκ. |
ΤΗΣ ΑΝΤΑΣ ΔΙΑΛΛΑ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΦΑ, Αυτοστέγαση,
τώρα! Η αθέατη πλευρά της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, εκδόσεις Futura,
σελ. 104
Το μικρό αλλά περιεκτικό αυτό βιβλίο
της Κωνσταντίνας Κάλφα πραγματεύεται ένα ανεξερεύνητο θέμα της σύγχρονης
ελληνικής ιστορίας: την αμερικάνικη βοήθεια για τη στέγαση στη Ελλάδα, κατά την
περίοδο 1947-1952[1].
Σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στα περισσότερα κράτη της Ευρώπης από την εποχή
ακόμη του Μεσοπολέμου, όπου το κράτος παρείχε την κατοικία, στην Ελλάδα
εφαρμόστηκε αυτό που ονομάστηκε «υποστηριζόμενη αυτοβοήθεια στη στέγαση»,
δηλαδή στέγαση με ίδια μέσα. Η αυτοστέγαση ήταν ένα εν εξελίξει πείραμα μεγάλης
εμβέλειας, αμερικάνικης σύλληψης, με προοπτική να επαναληφθεί στη συνέχεια και
στον λεγόμενο «αναπτυσσόμενο κόσμο». Ο στόχος ήταν να διδαχθεί ο ελληνικός λαός
-κατ’ επέκταση και ο λοιπός κόσμος- νέα ιδανικά και αξίες μέσα από το οικείο
πεδίο της καθημερινής ζωής και έτσι, στο δίλημμα της εποχής κομμουνισμός ή
καπιταλισμός, να απαντήσει ιδεολογικά και νοοτροπιακά υπέρ του τελευταίου.
Η συγγραφέας εξετάζει το θέμα της από
την οπτική της ιστορίας της Αρχιτεκτονικής και το πράττει με μια φρέσκια
ερευνητική προοπτική, που δεν εστιάζει στα συνηθισμένα θέματα, όπως μορφολογική
ανάλυση, τυπολογίες, αρχιτεκτονική σύνθεση κ.λπ. Η μεθοδολογική προϋπόθεση του
βιβλίου βασίζεται στην ιδέα ότι η αρχιτεκτονική είναι μια πολιτισμική πρακτική.
Αυτή η θέση, με τη σειρά της, συνδέεται με ποικίλες θεωρίες, όπως η ιστορική
μαρξιστική κριτική, η φεμινιστική κριτική της αρχιτεκτονικής, με έργα διανοητών
όπως ο Μισέλ Φουκώ, ο Ζιλ Ντελέζ, ο Φελίξ Γκουαταρί, ο Τζόρζιο Αγκάμπεν, η
Τζούντιθ Μπάτλερ και άλλοι. Η θεωρητική αυτή σκευή επιτρέπει στους ερευνητές να
ρίξουν τον φακό τους σε πολλά και διαφορετικά θέματα, όπως η κατασκευή
ιδεολογημάτων, τα πολιτισμικά πρότυπα και οι ταυτότητες, οι αισθητικές κρίσεις
και να αντιμετωπίσουν εντέλει την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και τον
σχεδιασμό ως κεντρικές πρακτικές άσκησης εξουσίας[2].
Η μελέτη της Κάλφα γονιμοποιείται και
από τον προβληματισμό των μετααποικιακών σπουδών, που διευρύνουν
τη σχετική μεθοδολογία ώστε η έρευνα να συμπεριλάβει και άλλους «παραγωγούς
χώρου», όπως οι διεθνείς οργανισμοί, οι θεσμοί, οι γραφειοκρατικές δομές. Οι παραπάνω
μεθοδολογικές και βιβλιογραφικές ανησυχίες πλαισιώνονται από έρευνα στα αρχεία,
με τις πρακτικές του ιστορικού. Η νεαρή ιστορικός της αρχιτεκτονικής μελετά
ποικίλο και πρωτότυπο αρχειακό υλικό στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όπως αρχεία αρχιτεκτόνων,
εν προκειμένω το Αρχείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη ή του Jacob Leslie Crane, ο οποίος ήταν ένας από τους πιο
σημαντικούς Αμερικάνους διεθνείς συμβούλους στα θέματα στέγασης που υπηρέτησε
σε μια σειρά κυβερνητικών φορέων των ΗΠΑ και των Ηνωμένων Εθνών. Τα αρχεία του
φυλάσσονται στο Cornell University
και εκεί η συγγραφέας εντόπισε επτά αμερικανικές εκθέσεις που αναφέρονται στην
ελληνική περίπτωση.
Ο στόχος, λοιπόν, της Κάλφα είναι να μελετήσει συστήματα και
πολιτικές διαμόρφωσης του κτισμένου περιβάλλοντος στη μεταπολεμική Ελλάδα,
εξετάζοντας τη θεσμική τους διάσταση και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Υπογραμμίζει τον ρόλο που αποδόθηκε στους -και που ανέλαβαν οι- Έλληνες αρχιτέκτονες,
τόσο ως εκφραστές όσο και ως δημιουργοί αντιλήψεων, πολιτικών, πρακτικών και
θεσμικών σχέσεων. Σε αυτήν την προοπτική, ο αρχιτέκτονας δεν είναι μόνο
δημιουργός σχεδιαστής αλλά και σύμβουλος ειδικός, σε ένα παγκόσμιο δίκτυο
διαπολιτισμικών συνεργασιών.
Ένα από τα μεθοδολογικά προτερήματα της μελέτης είναι η διεθνική
ματιά στην εξέταση του ελληνικού στεγαστικού παραδείγματος και η ένταξή του σε
ευρύτερα και αναπάντεχα πλαίσια, όπως αυτό του «αναπτυσσόμενου κόσμου»∙
υπερβαίνει έτσι η συγγραφέας την συχνά αυτοαναφορική εξέταση της ελληνικής
ιστορίας, που περιορίζει τις δυνατότητές μας να αναγνωρίσουμε συνέχειες με
άλλες ιστορικές συγκυρίες ή και συγγένειες με χώρες που δεν ανήκουν ούτε στον
ευρωπαϊκό, ούτε καν στον μεσογειακό χώρο, αλλά σε αυτό που κάποτε χαρακτηριζόταν
«Τρίτος Κόσμος» και στον οποίο ανήκαν χώρες που, όπως και η Ελλάδα, υπήρξαν
κομβικές για την άσκηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Εξάλλου, οι
Αμερικάνοι σύμβουλοι στη στέγαση συνέκριναν την ελληνική περίπτωση με αυτή της
Ταϊβάν, της Τζαμάικα και του Πουέρτο Ρίκο, το οποίο υπήρξε για πολλά χρόνια,
χάρη στην προσωπική συμβολή του Crane, εργαστήριο πρακτικής εκπαίδευσης για τα
προγράμματα αυτοβοήθειας που θα υλοποιούνταν σε ολόκληρο τον κόσμο. Έτσι,
λοιπόν, η στεγαστική πολιτική που στόχευε στην εξασφάλιση ιδιόκτητης κατοικίας
για τους πολλούς ήταν ένα ιδεολογικό όχημα πολιτισμικής επιρροής και διάχυσης
του αμερικάνικου ονείρου.
Όμως, η κυκλοφορία των ιδεών, των πολιτικών και των πρακτικών ήταν
πιο πολύπλοκη από τη συνηθισμένη διαδρομή που δείχνει η κίνηση από την
ανεπτυγμένη Δύση προς τον ρημαγμένο ελληνικό Νότο. Το παράδειγμα του
Κωνσταντίνου Δοξιάδη, που ήταν από τους πρωταγωνιστές της ανασυγκρότησης στη
μεταπολεμική Ελλάδα, είναι από αυτήν την άποψη χαρακτηριστικό και διαφωτιστικό.
Ο Δοξιάδης έκανε διεθνή καριέρα ως πολεοδόμος, αρχιτέκτονας και αναπτυξιακός
σύμβουλος, σε χώρες όπως το Ιράκ, το Πακιστάν, η Γκάνα, το Σουδάν, ο Λίβανος
και η Ζάμπια, ακριβώς στη βάση της εμπειρίας του στο πλαίσιο της αμερικανικής
στεγαστικής βοήθειας για την Ελλάδα.
Το βιβλίο της Κάλφα αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική συνεισφορά
στη μελέτη της μεταπολεμικής Ελλάδας, καθώς φωτίζει μια άγνωστη πτυχή του
Σχεδίου Μάρσαλ και φέρνει στο προσκήνιο τις ιδεολογικές συντεταγμένες της αμερικάνικης
πολιτικής της αυτοστέγασης, που στόχευε να μάθει στους Έλληνες το ήθος, τις
πρακτικές και τη «συνταγή του καπιταλισμού», κάτι που αναμενόταν να
λειτουργήσει ως ανάχωμα στις επικίνδυνες κομμουνιστικές ιδέες. Τέλος,
υποσκάπτει την ιδέα της ελληνικής ιδιαιτερότητας, και πιο συγκεκριμένα την
πεποίθηση ότι «το σπίτι είναι το βασικό όνειρο του μέσου Έλληνα», ότι «το σπίτι
του θέλει ο Ρωμιός. Αυτό τον ολοκληρώνει. Αυτό τον ικανοποιεί. Αυτό τον δένει
με τον τόπο του». Χρησιμοποιώντας τα λόγια της συγγραφέως, «η πεποίθηση αυτή
δεν ήταν συνέπεια μιας στενής, ενδοσκοπικής, πρόσληψης της ελληνικής ταυτότητας
αλλά σχηματοποιήθηκε πλάι σε ευρύτερες οικονομικοπολιτικές ατζέντες και στο
πλαίσιο ενός μεγάλου πειράματος· του πειράματος της Ανοικοδόμησης».
Η Άντα Διάλλα είναι ιστορικός (ΑΣΚΤ)
[1]
Για μια παρουσίαση αυτής της προβληματικής, βλ. Τζένη Λιαλιούτη, «Οικοδομώντας
τον αμερικανισμό: η ιδεολογία της στεγαστικής πολιτικής της Αμερικάνικης
Αποστολής στην Ελλάδα, 1947-1952», marginalia 11,
Ιανουάριος 2020 (https://marginalia.gr/arthro/oikodomontas-ton-amerikanismo-i-ideologia-tis-stegastikis-politikis-tis-amerikanikis-apostolis-stin-ellada-1947-1952/).
[2]
Για αυτό βλ. Κωνσταντίνα Κάλφα, «Προς μια εναλλακτική ιστοριογραφία της
(νεοελληνικής) αρχιτεκτονικής, 1945-67», https://www.rchumanities.gr/constantina-kalfa/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου