Κινηματογράφος και ιστορία

Όπυ Ζούνη, Παραλλαγή 1, 1980, χαλί hand tufted, 200 x 300 εκ., Συλλογή Αλέξανδρου Ζούνη

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΑΝΔΡΙΤΣΟΥ

Προδημοσίευση από το βιβλίο Κινηματογράφος και Ιστορία. Η Κατοχή και η Αντίσταση στις ελληνικές ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους από το 1945 μέχρι το 1981, που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις ΚΨΜ

Αντικείμενο αυτής της μελέτης είναι οι ελληνικές ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους, οι οποίες αναφέρονται στα χρόνια της τριπλής Κατοχής της Ελλάδας από τις φασιστικές δυνάμεις του άξονα, και στο κίνημα της Αντίστασης ενάντια στους κατακτητές. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται οι ταινίες που έχουν αναπαραστάσεις και αναφορές για την περίοδο από τις 31 Μαΐου του 1941 μέχρι τις 12 Οκτωβρίου του 1944. Οι δύο αυτές ημερομηνίες ορίζουν την περίοδο που αρχίζει μετά το τέλος της μάχης της Κρήτης, με την οποία ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Γερμανούς, και τελειώνει με την απελευθέρωση της Αθήνας, αφετηρία των εξελίξεων που οδήγησαν στην διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

Από το σύνολο των ταινιών που αναφέρονται στην Κατοχή και την Αντίσταση, η μελέτη ασχολείται με εκείνες που προβλήθηκαν στους κινηματογράφους από την κινηματογραφική σεζόν 1944/1945 μέχρι την σεζόν 1981/1982. Πρόκειται για το χρονικό διάστημα το οποίο οριοθετείται από την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς μέχρι την επικράτηση του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981, που σήμανε το τέλος της κυριαρχίας της «συντηρητικής» παράταξης, η οποία άσκησε, με σύντομα διαλείμματα, τη διακυβέρνηση της χώρας από την απελευθέρωση μέχρι το 1981.

Η επιλογή της χρονικής περιόδου, στην οποία αναφέρονται οι ταινίες, έγινε με γνώμονα ότι αποτελεί μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο της νεότερης ελληνικής ιστορίας, που έχει καθορίσει την φυσιογνωμία και την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας μέχρι και τις μέρες μας. Μολονότι έχουν περάσει περισσότερα από εβδομήντα χρόνια και οι πρωταγωνιστές αλλά και οι αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων έχουν αρχίσει να φεύγουν από τη ζωή, η διαμάχη για την ερμηνεία των γεγονότων συνεχίζεται. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας αλλά και του ευρύτερου κοινού. Θεωρούμε πως το ενδιαφέρον είναι απολύτως δικαιολογημένο, καθώς τα γεγονότα της συγκεκριμένης περιόδου άσκησαν καταλυτική επίδραση στην οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική ζωή της χώρας. Η κατανόηση αυτής της ταραγμένης περιόδου αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της σύγχρονης Ελλάδας, σε όλη την πολυπλοκότητά της. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η διαμάχη για τα γεγονότα του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται σε χώρες της δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία, ενώ στην ανατολική Ευρώπη η ιστορία του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ξαναγράφεται μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού.

Οι διαφορετικές προσεγγίσεις για αυτά τα κρίσιμα χρόνια έχουν επιπτώσεις στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης,  για μια σειρά «καυτά» ζητήματα, όπως η ερμηνεία και η εκτίμηση του αντιστασιακού φαινομένου, η αναζήτηση των αιτίων και των υπεύθυνων ή των «ενόχων» για τα τραγικά περιστατικά αυτής της ταραγμένης περιόδου, ο χαρακτήρας και ο ρόλος που διαδραμάτισαν η Αριστερά και η Δεξιά, η φύση και η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, ο ρόλος που έπαιξε η ξένη επέμβαση, η διαμόρφωση των ταυτοτήτων, οι σχέσεις των δύο φύλων, ο ρόλος των εθνικών μειονοτήτων. Για αυτό, κάθε νέα ανάγνωση εντάσσεται αυτομάτως στο πλαίσιο των συγκρούσεων των αξιών και των στάσεων, οι οποίες διαπερνούν την ελληνική κοινωνία, και προκαλεί έντονες αντιθέσεις, που πολλές φορές αποκτούν χαρακτήρα πολεμικής, καθώς δεν πρόκειται για μια επανεκτίμηση ενός μακρινού και «μουσειακού» παρελθόντος, αλλά αφορά τραυματικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, τα οποία σχετίζονται άμεσα με τις αντιθετικές αντιλήψεις και τους διαφορετικούς σχεδιασμούς, που ανταγωνίζονται, για να καθορίσουν τις αποφάσεις για το παρόν και το μέλλον της χώρας.

Σκοπός της μελέτης είναι να ανιχνεύσει την ιστορική αφήγηση, η οποία διαμορφώνεται για τα γεγονότα της συγκεκριμένης περιόδου, μέσα από τις εικόνες και τον φιλμικό λόγο των ταινιών που εξετάζονται. Η μελέτη δεν επικεντρώνεται στην εξέταση των γεγονότων, αλλά στον τρόπο αναπαράστασής τους από τις ταινίες μυθοπλασίας.

Έγινε προσπάθεια να ενταχθούν οι ταινίες στα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συμφραζόμενα της εποχής τους και επιχειρήθηκε να εντοπιστεί η συμβολή τους στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης. Ερευνήθηκε ο τρόπος με τον οποίο οι ταινίες αναπαριστάνουν την συγκεκριμένη περίοδο και έγινε προσπάθεια να εντοπιστούν οι διαφοροποιήσεις στον τρόπο αναπαράστασης των γεγονότων, με το πέρασμα των χρόνων, και τις αλλαγές που έγιναν στην ελληνική κοινωνία αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Επίσης, ανιχνεύτηκαν οι αντιθετικοί λόγοι που πάλεψαν για τη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης για την Κατοχή και την Αντίσταση.

Τέλος, τέθηκε το ερώτημα πώς αποκωδικοποιούνται και αξιολογούνται από το κινηματογραφικό κοινό τα μηνύματα των ταινιών. Με άλλα λόγια, επιχειρήθηκε να δοθεί απάντηση στο δύσκολο ερώτημα της πρόσληψης των ταινιών από το κοινό, με ένα συνδυασμό των στοιχείων για την εισπρακτική κίνηση των ταινιών, την υποδοχή τους από την κριτική σε επιλεγμένες εφημερίδες όλου του πολιτικού φάσματος και σε κινηματογραφικά περιοδικά αλλά και τον δημόσιο λόγο που ορισμένες προκάλεσαν.

Ο Γιώργος Ανδρίτσος είναι ιστορικός