Υπάρχει μετα-αλήθεια;

Μπάμπης Παπαγιάννης, Αναφορά στον  Van Gogh, 2018

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

Για να υπάρχει αυτή η έννοια που χρησιμοποιείται για να ορίσει μια εποχή «ψεύτικων ειδήσεων» θα πρέπει να προϋποθέσουμε ότι υπάρχει μια αλήθεια που έχει χαρακτήρα βεβαιότητας και εξωτερικής εγγύησης.

Αυτό το δίπολο επιχείρησε να αναιρέσει ο πολιτικός επιστήμονας, διδάσκων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Γιάννης Σταυρακάκης, στην σειρά διαλέξεων που διοργανώνει το τμήμα Ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθήνας, με θέμα «Αλήθεια και μετα-αλήθεια». Η προβληματική του έλκει από την ψυχανάλυση τη σύνδεση της λακανικής προσέγγισης με τη φιλοσοφία και την πολιτική, και θέτει σε κεντρική θέση το υποκείμενο και τον τρόπο πρόσληψης της «αλήθειας», δίχως να καταλήγει σε σχετικισμό. Η πραγματικότητα είναι συνάρθρωση του φαντασιακού, του συμβολικού και του πραγματικού (Réel). Με αυτή την έννοια, η πρόσληψή της από τον καθένα έχει να κάνει με το φαντασιακό και είναι εξ ορισμού μια κατασκευή την οποία χρειάζεται να κατανοήσουμε βαθύτερα, βάσει στοιχείων του ψυχισμού που είναι η άρνηση, ο τραυματισμός από τον υπερβολικό ρεαλισμό κλπ.

Από την άλλη πλευρά, η έννοια του πραγματικού (réel), θέτει ένα ερώτημα ως προς την απόλυτη βεβαιότητα. Μάλλον θα λέγαμε ότι η αλήθεια, και δη η ασυνείδητη, αναδύεται εκεί όπου τα πράγματα δεν πάνε καλά και υπάρχει η συνάντηση με το πραγματικό, ατομικά και κοινωνικά. Il y a quelquechose qui cloche, λένε οι Γάλλοι, και το cloche σηματοδοτεί το καμπανάκι που χτυπάει... Σε όλα αυτά έρχεται το συμβολικό, με την έννοια εκείνου που συνδέει –στα αρχαία η έννοια του συμβόλου– για να μην αφήσει την αλήθεια να γίνει «η αλήθεια μου», σημαίνον που ακούγεται διαρκώς τα τελευταία χρόνια.

Θα λέγαμε ότι το συμβολικό μας επιτρέπει να πάρουμε μια απόσταση από τα φαντασιακό και τον ανταγωνισμό, να κάνουμε λίγο πίσω αποδεχόμενοι την αμφισημία της αλήθειας, επιχειρώντας έτσι να συνεννοηθούμε με τους άλλους σε μία επικοινωνία που δεν είναι εκ των προτέρων δεδομένη. Είναι «εκ των υστέρων», και με βάση την απόσταση από το άμεσο και την αποδοχή της αβεβαιότητας, που μπορούμε να συμπεράνουμε κάτι για την αλήθεια.

Αναφέρθηκαν διαφορετικά παραδείγματα. Δηλώσεις, όπως πχ. «έξω είναι μέρα ή νύχτα;», που μπορούν να επιβεβαιωθούν πιο άμεσα, είναι διαφορετικά από γεγονότα που χρήζουν αξιολογικής κρίσης, πχ. αν ο Τραμπ ή η Κλίντον θα ήταν καλύτερη επιλογή, αν θα έπρεπε ή όχι να γίνει η Συμφωνία των Πρεσπών κλπ.

Παρόλα αυτά, και στις δύο περιπτώσεις δεν ξεφεύγουμε από το φαντασιακό. Όπως κάποιος είναι πεπεισμένος, μέχρι αποδείξεως του εναντίον, για μία πολιτική που πιστεύει, βάσει και των ψυχικών του χαρακτηριστικών, έτσι και αυτός που βλέπει τη «νύχτα μέρα» έχει έναν πυρήνα αλήθειας, σύμφωνα και με τον Φρόυντ, η οποία χρειάζεται να «ακουστεί». Σε κάθε περίπτωση, η διαπραγμάτευση είναι εξίσου κοπιώδης.

 Μία συνιστάμενη που προέκυψε από την συζήτηση είναι ότι η έννοια του υποκειμένου απουσιάζει από τα φιλοσοφικά ερωτήματα που αναζητούν την εγγύηση της αλήθειας στην εξωτερική πραγματικότητα ως ένα «ιδεώδες» και πιθανά οδηγεί σε παρανοήσεις. Από την άλλη πλευρά, η ψυχανάλυση και η συνάντησή της με την πολιτική δίνει άλλη διάσταση. Ξεκινούμε από τα υποκείμενα και το ερώτημα που εκείνα θέτουν ως προς την πραγματικότητα, και, έχοντας επίγνωση του μερικού και του αδύνατου, ίσως γίνονται όλα κάπως πιο ξεκάθαρα.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια