Όταν οι θάλασσες ήταν βρετανικές...

Έργο του Διονύση Χριστοφιλογιάννη, φωτ. Θ. Μαλάμου

ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΦΛΙΤΟΥΡΗ

ΑΘΗΝΑ ΣΥΡΙΑΤΟΥ (επιμ.), Εξουσιάζοντας τα κύματα. Όψεις της ιστορίας και της ιστοριογραφίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, εκδόσεις Ασίνη, σελ. 560

Η μελέτη των φαινομένων του ιμπεριαλισμού μέσω της εμφάνισης και εξέλιξης των παγκόσμιων αυτοκρατοριών άρχισε να απασχολεί τα τελευταία χρόνια και την ελληνική ερευνητική κοινότητα. Φαινόμενα όπως οι ανακαλύψεις του Νέου Κόσμου, η διαμόρφωση των αποικιακών κοινωνιών, ο ανταγωνισμός των Δυνάμεων, η μονοπωλιακή ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος, η διάθεση του πλεονάζοντος κεφαλαίου στις εξωευρωπαϊκές κοινωνίες, καθώς και μια σειρά άλλα ζητήματα εξετάζονται όλο και περισσότερο και στην Ελλάδα. Είναι γεγονός ωστόσο ότι οι ώς τώρα μελέτες αυτών των φαινομένων στερούνται μιας αυτονομίας και τα σχετικά ζητήματα καλύπτονται κυρίως στο πλαίσιο μιας πιο γενικής μελέτης της ευρωπαϊκής ή παγκόσμιας ιστορίας. Το συγκεκριμένο αντικείμενο είναι μάλλον συνδεδεμένο με την προσωπική επιθυμία ορισμένων ακαδημαϊκών και ερευνητών να ασχοληθούν με αυτό, παρά με την ουσιαστική και λειτουργική του ένταξη στην μελέτη των εξωευρωπαϊκών κοινωνιών στους νεότερους και σύγχρονους χρόνους.

Σήμερα οι λεγόμενες μετα-αποικιακές σπουδές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών. H νέα Ιστορία των Αυτοκρατοριών (η New Imperial History) γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη, με την έκδοση νέων επιστημονικών περιοδικών, εκλαϊκευμένων εκδόσεων, την οργάνωση συνεδρίων αλλά και διαδικτυακών τόπων. Αξιοποιεί δε συνδυαστικά τα εργαλεία της ιστορίας, της λογοτεχνίας, των πολιτισμικών σπουδών, αλλά και της ψυχανάλυσης, ανοίγοντας νέους δρόμους στην έρευνα. Στο επίκεντρο τίθεται πλέον η αμφίδρομη συγκρότηση νοοτροπιών στις αποικίες και τις μητροπόλεις μέσω της αποικιακής εμπειρίας, ενώ ενισχύονται με νέα πεδία μελέτης η οικονομική, πολιτική, στρατιωτική ιστορία. Σε αυτή την επιστημονική προσέγγιση εντάσσεται η έκδοση του συλλογικού τόμου Εξουσιάζοντας τα κύματα. Όψεις της ιστορίας και της ιστοριογραφίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Η επίκουρη καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Αθηνά Συριάτου επέλεξε να ανθολογήσει μια σειρά από σημαντικές μελέτες που αναδεικνύουν την εμπειρία της βρετανικής αυτοκρατορίας τόσο για τους ίδιους τους Βρετανούς όσο και για τους αποικιοκρατούμενους. Η Α. Συριάτου, σε ένα πολυσέλιδο και κατατοπιστικό πρώτο άρθρο, καταφέρνει με ενάργεια να καταδείξει την ογκώδη ιστοριογραφική παραγωγή των τελευταίων ετών σχετικά με την περίοδο εκείνη της ιστορίας που οι παγκόσμιες θάλασσες βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του βρετανικού λέοντα. Στην συνέχεια, σε εννέα εξαιρετικά ενδιαφέροντα άρθρα επιχειρείται η κατανόηση του κόσμου μέσω της βρετανικής αυτοκρατορικής εμπειρίας, χωρίς ωστόσο να δαιμονοποιείται το κέντρο και να εξιδανικεύεται άκριτα το τοπικό. Οι μελέτες «ταξιδεύουν» από τη μητρόπολη στην περιφέρεια και πίσω και στο σύνολό τους προτείνουν την ανάγκη υπέρβασης των εθνικών οριοθετήσεων για την ουσιαστικότερη προσέγγιση του θέματος. Η πρόσληψη των αποικιακών σπουδών από την αγγλοσαξωνική διανόηση (B. Schwarz) συμπληρώνει λειτουργικά την εισαγωγή στις ιστοριογραφικές εξελίξεις που προηγείται. Η διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης εικόνας για τον ρόλο της Βρετανίας στον κόσμο μέσω των εκπαιδευτικών πολιτικών και της λειτουργίας του πολύπτυχου βρετανικού διοικητικού μηχανισμού αναλύονται θέτοντας στο επίκεντρο τον σκληρό πυρήνα του βρετανικού μεσσιανισμού (C. Hall). Η διαμόρφωση της νέας αυτοκρατορικής βρετανικής ταυτότητας μελετάται όχι μόνο ως μια επιλογή των φιλελεύθερων εμπορικών τάξεων των μεγάλων πόλεων της Αλβιώνος αλλά και υπό το πρίσμα της διάχυσης της αίσθησης του συνανήκειν στο μεγάλο βρετανικό έθνος στις αρχές του 18ου αι. και στις επαρχιακές πόλεις της μητρόπολης (K. Wilson).

Δύο άλλες μελέτες προσεγγίζουν το ζήτημα αξιοποιώντας το παράδειγμα της Ινδίας (C. A. Bayly, M. Sinha). Η διάδοση των βασικών αρχών του πολιτικού φιλελευθερισμού στους κύκλους των Ινδών διανοούμενων μελετάται υπό το πρίσμα συγκρότησης εναλλακτικών μορφών τοπικής διακυβέρνησης και οικονομικής ανάπτυξης, πάντα στο πλαίσιο της ζητούμενης εθνικής χειραφέτησης. Την ώρα όμως που η βρετανική διακυβέρνηση οδηγεί στην ενίσχυση των τοπικών αναζητήσεων σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, ο άποικος προσπαθεί να διασφαλίσει τον λευκό βρετανικό εαυτό του μέσω της εξαγωγής στην ινδική χερσόνησο της μητροπολιτικής παράδοσης των κοινωνικών λεσχών. Λειτουργώντας σε ένα αυστηρά προσδιορισμένο έμφυλο, ταξικό και φυλετικό πλαίσιο, οι λέσχες μελετώνται ως πεδία ανατροφοδότησης των μηχανισμών αποικιακής διοίκησης και προστασίας των προνομίων της λευκής ελίτ.

Άγνωστες όψεις των επιδράσεων της αυτοκρατορικής ιδέας στην βρετανική κοινωνία εξετάζουν δύο άλλα άρθρα. Το πρώτο (J. Hyslop), επικεντρώνεται στη συγκρότηση ενός είδους «λευκού εργατισμού» που προσδιορίζεται από την αποδοχή εκ μέρους τμημάτων των εργατών -τόσο στη μητρόπολη όσο και στα μεγάλα dominion της αυτοκρατορίας (π.χ. Ν. Αφρική, Αυστραλία)- φυλετικών και ρατσιστικών αντιλήψεων και συμπεριφορών αποκλεισμού των μη λευκών εργατών από τις θέσεις εργασίας. Το δεύτερο (Ph. Levine) ασχολείται με την πρόσληψη της σεξουαλικότητας των αποικιακών υποκειμένων από τη μητρόπολη ανάλογα με την εξέλιξη των ηθών, από τον 18ο ως τον 20ό αι. Ζητήματα όπως η εμπορευματοποίηση της εξωτικής σεξουαλικότητας, της διφορούμενης στάσης απέναντι στις σεξουαλικές πρακτικές των «αγρίων», ο φόβος διάβρωσης της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας μέσω των επιμειξιών και της αποδοχής «ξένων» σχετικών αντιλήψεων, αναλύονται εντός των ορίων που έθετε η ανάγκη προστασίας του ίδιου του βρετανικού ιμπεριαλισμού.

Τα δύο τελευταία άρθρα του τόμου (W. Webster, A. Burton) στρέφουν το ενδιαφέρον στο πεδίο των αναπαραστάσεων. Η κινηματογραφική αναπαράσταση της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας προσεγγίζεται υπό το δίπολο της απώλειας εδαφών που αποτελούσαν κομμάτι της αυτοκρατορίας και της ανάπτυξης της μετανάστευσης προς τη μητρόπολη από τους πρώην αποικοκρατούμενους. Η νέα κατάσταση απειλεί τον εθνικό εαυτό όπως διαμορφώθηκε στο πέρασμα των χρόνων. Αποτελεί μια εισβολή στο «οικείο» παρελθόν, που παρουσιάζεται συνάμα ως «ειδυλλιακό» και «ηρωικό». Και αν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα -ειδικά από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και μετά- στη δημόσια σφαίρα επικράτησε μια αισθητική υποχώρηση των προτύπων του λευκού εξερευνητή και των περιπετειών του, σήμερα η βρετανική αποικιακή εμπειρία μετατρέπεται σε μια μορφή νοσταλγικής επιστροφής στην χαμένη «αγγλική Εδέμ» όπως αποδεικνύουν μια σειρά προσεγγίσεων στο χώρο του πολιτισμού.

Η μελέτη των εξωευρωπαϊκών κοινωνιών και πώς εκείνες σχηματίστηκαν μέσα από την αυτοκρατορική/αποικιακή εμπειρία επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση της ίδιας της μετα-αποικιακής Ευρώπης και του πώς βρέθηκε μεταπολεμικά στην ανάγκη αποδοχής μιας νέας συμβιωτικής πραγματικότητας. Και υπό αυτή την έννοια, ο παρών τόμος αποτελεί αναμφισβήτητα ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο.

Ο Λάμπρος Φλιτούρης διδάσκει ευρωπαϊκή ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων