Λαογραφικά της Μυτιλήνης

ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ

Μίκης Ματσάκης, Τοπίο, λάδι σε μουσαμά επικολλημένο σε χαρτόνι, 31 x 40 εκ. 

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΟΡΔΑΣ, Αδιάντροπα του Κλήδονα, Λαογραφικές συλλογές Βάσου Βόμβα & Ακίνδυνου Σκωπτικού, Εκδόσεις Μύθος, Μυτιλήνη, σελ. 136

«“Η γιορτή τού λιοτροπιού!” είπε ο Χανς Κάστορπ. “Το θερινό ηλιοτρόπιο!

Φωτιές στα βουνά και συρτοί χοροί γύρω από τη σπινθηροβόλα φλόγα

πιασμένοι χέρι χέρι! […] γιορτάζουν έτσι την πρώτη νύχτα τού καλοκαιριού

[…] Γιατί είναι τόσο αχαλίνωτα εύθυμοι; […] το κάνουν από απέλπιδα

αποδοχή, αν θέλεις, προς τιμήν τής αυταπάτης τού κύκλου και της

 άπιαστης κατεύθυνσης της αιωνιότητας, όπου όλα επαναλαμβάνονται”»

(Thomas Mann, Το μαγικό βουνό)

Ο συγγραφέας, φιλόλογος και δημοσιογράφος, Παναγιώτης Σκορδάς, πολιτιστικά δραστήριος καθώς υπήρξε πάντοτε, προσφέρει στο κοινό με τον παρόντα τόμο (έχει ήδη εκδώσει άλλα δύο βιβλία, καρπούς τού συνδυασμού των δύο ιδιοτήτων του: Πρόσωπα. Συζητήσεις και συνεντεύξεις με σημαντικούς ανθρώπους και Αναγνώσεις. Βιβλία που σημάδεψαν τη μνήμη και τον χρόνο) δύο, αδημοσίευτες μέχρι τώρα, συλλογές τετράστιχων και δίστιχων ποιημάτων, καταγεγραμμένων από τους δύο γενναιόδωρους, σε πνεύμα και ψυχή, συντοπίτες του, τα οποία στρέφονται γύρω από τις εθιμικές εκδηλώσεις τού Αι-Γιαννιού: τα Κάψαλα και, κυρίως, τον Κλήδονα.

Στο Πρώτο μέρος τού βιβλίου, ο συγγραφέας, βασιζόμενος, πέραν των δύο αρχείων, στην υπάρχουσα πλούσια σχετική βιβλιογραφία, καθώς και σε αντίστοιχες προφορικές συνεντεύξεις, παρουσιάζει την τελετουργία των δύο εθίμων στην Μυτιλήνη και σε πολλά χωριά τής Λέσβου, συνοδευμένη από φωτογραφικό υλικό αντλημένο από σύγχρονες εκδηλώσεις – αναπαραστάσεις. Παραπέμποντας, δε, μεταξύ και άλλων, στους σπουδαίους λαογράφους Δημήτριο Λουκάτο και Γεώργιο Μέγα, μας πληροφορεί ότι μαζί με την γιορτή τού Αγίου Ιωάννη τού Προδρόμου, μία από τις «ειδωλολατρικότερες» του εορτολογίου μας, «λατρεύεται, με παλιά υποσυνείδητη εθιμολογία, ο Ήλιος των θερινών τροπών», «αι οποίαι εξελαμβάνοντο ως σημαντική, ενίοτε δε και επικίνδυνος καμπή τού χρόνου». Εξ ου και οι διαβατήριες και καθαρτήριες πυρές (Κάψαλα) και, βέβαια, η άσκηση της μαντικής (Κλήδονας), συναπτόμενη εύλογα με το Γενέθλιον (24 Ιουνίου) του Ιωάννη τού Βαπτιστή, Άγιου και Προφήτη του Χριστιανισμού.

Στην Ενότητα «Λίγες σκέψεις πάνω στις συλλογές», ο Παναγιώτης Σκορδάς εντάσσει, μεταξύ άλλων, κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες παραπομπές στο βιβλίο τού Βαγγέλη Καραγιάννη Τα αδιάντροπα. Λεσβιακά λαογραφικά, το οποίο προλογίζει ο Μιχάλης Μερακλής, καθώς και στο βιβλίο των Δημήτρη και Γιάννη Παπάνη Παροιμιακά αδιάντροπα. Σε αυτό το τελευταίο επισημαίνεται ότι: «Τα αδιάντροπα, τα μη φωνητά των Βυζαντινών, αποτελούν τμήμα αναπόσπαστο της ραχοκοκκαλιάς τού λαϊκού πολιτισμού και επομένως δεν πρέπει να απορρίπτονται και να αποκλείονται απ’ την έρευνα, όπως γινότανε μέχρι πριν λίγα χρόνια εξ αιτίας τής υποκριτικής αστικής ηθικής […] Η καταχωνιασμένη libido (= ηδονή) απελευθερώνεται κατά τις αποκριάτικες κυρίως εκδηλώσεις και κατά τον κλήδονα, κατά τις οποίες ασεμνολογούν ανερυθρίαστα γέροι, γριές, νέες και παιδιά και χωρίς την παραμικρή συστολή». Η επιστημονική άποψη του Μιχάλη Μερακλή για την λειτουργία των άσεμνων στη ζωή τής κοινότητας έχει εδώ ιδιαίτερο βάρος: «Οι άνθρωποι της κλειστής κοινότητας συναρθρώνανε τις δραστηριότητές τους γύρω από κεντρικούς άξονες, με τους οποίους προσπαθούσαν να κρατήσουν ισόρροπο τον κόσμο τους. Βέβαια οι εικόνες, το πάθος, ο μεγεθυντικός λόγος στις άσεμνες ώρες, θα έλεγα, ακόμα, η ένταση της λαγνείας, φανερώνουν πως ο αφιερωμένος σ’ αυτά χρόνος ήταν ερωτικά και σεξουαλικά πυκνός. Όμως αυτό είναι, γενικά, θετικό. Υπάρχουν εκφράσεις, που κατορθώνουν συγχρόνως μια τέλεια διατύπωση και τη μετακένωση ενός δεινού, αχόρταγου πόθου και, έτσι, την απελευθέρωση από αυτόν, αφού, ακριβώς, ο πόθος αυτός εξωτερικεύεται, ανακοινώνεται. Καταργείται εδώ η συνθήκη τής καταχωνιασμένης libido· η χωριάτικη πλατεία και αυλή ήταν, εκτός από τα άλλα, και ένα δημόσιο προληπτικό ψυχιατρείο, – στα όρια του ιστορικά εφικτού βέβαια».

 Αντίστοιχα καίριες είναι και οι επισημάνσεις τού Μ. Ζ. Κοπιδάκη, όπως καταγράφονται στο συνοδευτικό βιβλιαράκι για την έκδοση Τραγούδια στον κύκλο τού χρόνου. Τα Αποκριάτικα. Ανίερα, Ιερά, για τα οποία την έρευνα είχε κάνει η Δόμνα Σαμίου: «Η αθυρόστομη ποίηση υπηρετούσε στις αρχαίες κοινωνίες πάντοτε έναν φιλάνθρωπο σκοπό· στις ευετηρικές τελετές υποβοηθούσε τις παραγωγικές δυνάμεις τής φύσης («συμπάθεια», «ομοιοπαθητική»), στις διαβατήριες τελετές αναλάμβανε να ξεναγήσει τους άπειρους στον λαβύρινθο του έρωτα, στις κοινωνικές συναναστροφές ήταν φιλίας συναγωγός. Ακόμη όμως και η ακόλαστος Μούσα των επωνύμων ποιητών είχε «καθαρτήριο» χαρακτήρα: έδινε φραστική διέξοδο στα καταπιεσμένα από τις κοινωνικές συμβάσεις ορμέμφυτα, και επιπλέον, εφόσον «του αισχρού εστί το γελοίον μόριον», προκαλούσε το λυτρωτικό γέλιο».

Ο Παναγιώτης Σκορδάς, βέβαια, φροντίζει να διευκρινίσει ότι τα «αδιάντροπα» ως προς το θέμα στιχάκια δεν μονοπωλούσαν το έθιμο του Κλήδονα, στο οποίο συνυπήρχαν και τα «επαινετικά» και τα «κοροϊδευτικά», για τα οποία, μάλιστα, παραπέμπει σε μία εκτενή ηλεκτρονική καταγραφή. Να σημειωθεί εδώ ότι τα ποιήματα των δύο συλλογών, που παρατίθενται στο Τρίτο μέρος του βιβλίου, αποδίδουν γραπτώς τον προφορικό ιδιωματικό λόγο (τον οποίο, επιπλέον, ακούμε και στο συνοδευτικό CD), πρακτική για την οποία ο επιμελής συγγραφέας βασίστηκε σε προγενέστερα αντίστοιχα εγχειρήματα.

Των δύο συλλογών προηγούνται, στο Δεύτερο μέρος τού βιβλίου, οκτώ πεζογραφήματα και ένα απόσπασμα από θεατρικό έργο Λέσβιων λογοτεχνών, τα οποία στρέφονται γύρω από τα δύο παραπάνω έθιμα. Η συγκεκριμένη, μάλιστα, επιλογή τού Π. Σκορδά να εντάξει αυτά τα λογοτεχνικά κείμενα στο βιβλίο του μου θύμισε ένα άλλο λογοτέχνημα, όχι Λέσβιου αλλά Μικραστιάτη λογοτέχνη, το μυθιστόρημα Τα Παιδιά της Νιόβης του Τάσου Αθανασιάδη, του οποίου το πρώτο κεφάλαιο, με τον “προφητικό” τίτλο «Η μεγάλη είδηση», ξεκινά με τους περισσότερους ήρωες (μικρούς και μεγάλους, η κάθε ηλικιακή ομάδα με τον τρόπο της) να εορτάζουν, στην κωμόπολη της Μικράς Ασίας όπου ζουν, την παραμονή τού Αι-Γιαννιού τού έτους 1917. Μία εκ των ηρωίδων, μάλιστα, περιγράφει συνοπτικά τα έθιμα των ημερών στον τούρκο χωροφύλακα: «— Ζαμπίτ εφέντη, έχομε αύριο τη γιορτή τού Αη Ιωάννη τού Προδρόμου. Την παραμονή, όπως είδες έξω, ανάβομε στους δρόμους φωτιές και παίζομε στα σπίτια τον Κλήδονα… Μαζευόμαστε, όπως καλή ώρα τώρα, βάζομε σ’ ένα μπαρκάτσι με νερό ό,τι κόσμημα έχει καθένας πάνω του και καθώς το βγάζω εγώ απ’ το νερό λέει ένας απ’ όλους μας από κάποιο στιχάκι. Αν το νόημα του στίχου ταιριάξει μ’ αυτό που ευχήθηκε οποιανού ήταν το κόσμημα, τότε θα πραγματοποιηθεί η ευχή στη ζωή του…».

Τα έθιμα, βέβαια, σε κάθε τόπο έχουν την ιδιαίτερη παραλλαγή τους. Πάντως, η συστέγαση στον ανά χείρας τόμο λαογραφικών συλλογών, από τη μια, και λογοτεχνικών κειμένων, από την άλλη, επιβεβαιώνει, για άλλη μια φορά, τόσο την διαχρονική συνομιλία των δύο χώρων, όσο και το λαμπρό πεδίο που προσφέρεται στην αντίστοιχη διεπιστημονική έρευνα.