Ο νέος Πύργος της Βαβέλ

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΗΝΑ

Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, Ποιος θα Πετάξει τον Τελευταίο Λίθο, 2015, απόσπασμα από HD video  

THEA VON HARBOU, Metropolis, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 280, μτφ. Δημήτρης Αρβανίτης

«Καλωσορίσατε στη Μητρόπολη (…) Οι ουρανοξύστες του εικοστού αιώνα επισκιάζονται από τους πανύψηλους στρατοσφαιρικούς ουρανοξύστες του εικοστού πρώτου (…) Και από κάτω, σε υπόγειες τεχνητές σπηλιές, οι τερατώδεις μηχανές του Μολώχ: η αφάνταστη, απάνθρωπη Μηχανή Γκέιζερ, η Μηχανή-Καρδιά, που πρέπει να τη φροντίζουν διαρκώς τα Ανθρώπινα Ρολόγια, οι υπάνθρωποι κάτω από τη γη, οι ανήμποροι εργάτες των υπόγειων στοών που ζουν σαν σκλάβοι χωρίς ελπίδα, δουλοπάροικοι των κατοίκων της επιφάνειας, τυφλές μαριονέτες στη θέληση του Άρχοντα της Μητρόπολης».

Στο Metropolis του Fritz Lang (1923), ταινία-σταθμό του γερμανικού εξπρεσιονισμού που επηρέασε όσο λίγες την εξέλιξη του κινηματογράφου, αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής είναι η ίδια η πόλη, η Μεγάπολη ενός όχι και τόσο μακρινού μέλλοντος, που προσδιορίζει λες η ίδια την ανθρώπινη εμπειρία. Το σενάριο της ταινίας βασίστηκε στο ομώνυμο βιβλίο της τότε συντρόφου του σκηνοθέτη, Thea Von Harbou (1888 – 1954), που μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά από την Αλεξάνδρεια. Η πρώτη ύλη του φιλμ αποδεικνύεται το ίδιο συναρπαστική. 

Η Harbou περγράφει λεπτομερώς στο μυθιστόρημα μια εξαιρετικά πυκνοκατοικημένη πόλη όπου κυριαρχεί η αρ ντεκό αρχιτεκτονική και στην οποία η κοινωνική διαστρωμάτωση αναπτύσσεται κάθετα: οι πιο εύποροι ζουν στα ανώτερα κτίσματα και ατενίζουν τις κορυφές της Μητρόπολης, ενώ οι φτωχοί είναι καταδικασμένοι σε μια ζωή στο σκοτάδι, καθώς εργάζονται ακατάπαυστα στις κατακόμβες όπου εδράζονται οι Μηχανές που συντηρούν την πόλη. «Η Μητρόπολη πρέπει να τραφεί» είναι εξάλλου η κραυγή που επαναλαμβάνεται στις σελίδες του βιβλίου και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο το άτυπο μότο του.

Πρόκειται για μια πόλη ζωντανή και αδηφάγα, που τρέφεται από τους κατοίκους της, «της οποίας οι ξεχωριστοί και αλληλοεξαρτώμενοι χώροι – οι ουρανοξύστες, αίθουσες μηχανών και κατακόμβες- λειτουργούν σαν σώμα, σαν την καρδιά, τα χέρια, το μυαλό της», όπως αναφέρει ο Dietrich Neumann στη συλλογή δοκιμίων Before and after Metropolis: Film and Architecture in Search of the Modern City.

Αυτό είναι το σκηνικό στο οποίο ξεδιπλώνεται η πλοκή του έργου, με άξονα τη σχέση που αναπτύσσει ο κεντρικός ήρωας Φέντερ με την πανέμορφη Μαρία, η οποία και τελικά τον αφυπνίζει. Ο Φέντερ αμφισβητεί και τελικά συγκρούεται με τον πατέρα του, τον Άρχοντα της Μητρόπολης Γιοζ Φρέντερσεν, ενώ παρακολουθούμε την εργατική εξέγερση που σταδιακά ξεσπά, υποκινημένη από τη Μαρία, η οποία ζει στα κατώτερα στρώματα της πόλης και –πιθανότατα;- είναι ανθρωποειδές: Do Androids dream of electric sheep?, θα αναρωτηθεί παρόμοια, χρόνια αργότερα, σ’ ένα δικό του περίφημο βιβλίο ο Philip K. Dick.

Το ασπρόμαυρο κυριαρχεί στις περιγραφές της Thea Von Harbou, παρόμοια με τις σκηνές της ταινίας του Lang. Υπό το πρίσμα του γερμανικού εξπρεσιονισμού,  στον οποίο και εγγράφεται , και με δεδομένο ότι το βιβλίο γράφεται στην εποχή του μοντερνισμού (1922), παρουσιάζει ενδιαφέρον η αντίστιξη που εντοπίζεται ανάμεσα στην μάλλον ρεαλιστική αφήγηση της συγγραφέα και στη φουτουριστική θεματική της. Αξίζει επίσης να υπογραμμιστεί, και πάλι αντιστικτικά με την πρώιμη αυτή μορφή science fiction, η συχνή επίκληση στο μυθικό στοιχείο (που εν τέλει ενδυναμώνει και τον ίδιο τον μύθο της συγγραφέα). H Harbou εγκιβωτίζει στην κυρίως αφήγηση παραπομπές που προέρχονται από λογής παραδόσεις: προφανώς από την Παλαιά Διαθήκη και τον μύθο του Πύργου της Βαβέλ, αλλά και από τις πρωτοχριστιανικές σέκτες (που εδώ αντιπροσωπεύονται από την αίρεση των Γκόθικς) ή ακόμα και από τη Μαχαμπαράτα και το ινδουιστικό πάνθεον. Εξάλλου η συγγραφέας ενδιαφερόταν έντονα για τον ινδουισμό και, μετά τη φυγή της από τη ναζιστική Γερμανία, έγινε οπαδός της φιλοσοφίας του Γκάντι.

Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, που σε συνδυασμό με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής απειλούν να συνθλίψουν τον άνθρωπο, στέκουν στον πυρήνα της προβληματικής της συγγραφέα και εκφράζουν τη μεγαλύτερη αγωνία της. «Προϊόν της αυξανόμενης δυσφορίας στη Γερμανία της Βαϊμάρης, η καπιταλιστική πόλη του Metropolis είναι ένα τέρας», όπως σημειώνει ο Edward Ross στο πανέξυπνο κινηματογραφικό graphic novel Filmish (εκδ. Χαρμάδα, μτφ. Μαρία Χρίστου).

Το Metropolis διατρέχει διακειμενικά τη λογοτεχνία του φανταστικού, από το High-Rise του J. G. Ballard ως το Blade Runner. Θαυμάσια η ελληνική έκδοση, την οποία πλαισιώνουν πόστερ της ταινίας του Fritz Lang και σκίτσα του Michael W. Kaluta που σχεδιάστηκαν για τη γερμανική έκδοση του 1988.