Λέων Τρότσκι: υπέρτατη ευτυχία, η προετοιμασία του μέλλοντος

Ο δικαστής Ούρλιχ (στο κέντρο) εκφωνεί την καταδικαστική απόφαση για τον Μπουχάριν, τον Μάρτιο του 1938

77 χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τη δολοφονία του Λ. Τρότσκι στο Κογιοακάν του Μεξικού από τον σταλινικό πράκτορα Ραμόν Μερκαντέρ.

Σήμερα αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα, λόγω χώρου, από το «Λόγο του Λ. Τρότσκι στον Ιπποδρόμο της Νέας Υόρκης», στις 9 Φλεβάρη 1937, σε μια συγκέντρωση επτά χιλιάδων ανθρώπων, που είχε οργανώσει η Επιτροπή Έρευνας για τις δίκες της Μόσχας, με επικεφαλής των αμερικανό φιλόσοφο-παιδαγωγό Τζον Ντιούι, η οποία, μετά από εξονυχιστική έρευνα, απέδειξε ότι επρόκειτο για σκευωρίες. Ο λόγος περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Λ. Τρότσκι, Τα εγκλήματα του Στάλιν, μετ. Λ. Μιχαήλ (Μ. Λίλλης), εκδ. Προμηθέας, 1962, εκδ. Αλλαγή 1984, το οποίο έγραψε ανάμεσα στον Αύγουστο του 1936 -Πρώτη Δίκη της Μόσχας- και στο καλοκαίρι του 1937, ενώ ήταν εξόριστος στη Νορβηγία και στο Μεξικό.

Στις Δίκες της Μόσχας, η παλιά φρουρά των Μπολσεβίκων που ηγήθηκε της Οκτωβριανής Επανάστασης καταδικάστηκε σε θάνατο για «αντεπαναστατική δραστηριότητα, δολιοφθορά, δολοφονίες και συνεργασία με το φασισμό»(!), ενώ χιλιάδες μέλη του κόμματος εξοντώθηκαν στα γκουλάγκ της Αρκτικής.

Το 1956, ο Χρουστσόφ, στην έκθεσή του προς το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, παραδέχτηκε ότι οι κατηγορίες ήταν χαλκευμένες. Στο πλαίσιο της «αποσταλινοποίησης» αποκατέστησε τα θύματα των μαζικών εκκαθαρίσεων. Όπως είχε προβλέψει ο Λ. Τρότσκι -που δεν αποκαταστάθηκε- «η ιστορία δεν θα συγχωρέσει ούτε μία σταγόνα αίμα που προσφέρθηκε στον καινούργιο Μολώχ της αυθαιρεσίας και του προνομίου».

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΜΗΤΑΦΙΔΗΣ

Αγαπητοί ακροατές, σύντροφοι και φίλοι!

Ο πρώτος μου λόγος θα είναι για να σας παρακαλέσω να με συγχωρήσετε για την αξιοθρήνητη αγγλική προφορά μου. Ο δεύτερος λόγος μου, για να ευχαριστήσω την επιτροπή που μού ’δωσε τη δυνατότητα να σας μιλήσω για τις δίκες της Μόσχας.

Η δίκη Ζηνόβιεφ-Κάμενεφ προκάλεσε ένα αίσθημα φρίκης […] ή τουλάχιστο κατάπληξης. Η δίκη Ράντεκ-Πιατάκοβ αύξησε μόνο αυτά τα αισθήματα. […] Να αμφιβάλλεις για τη δικαιοσύνη σ’ αυτή την περίπτωση είναι σα να υποπτεύεσαι την απάτη. Η σοβιετική κυβέρνηση δε θά ’πρεπε να ζητήσει να διαλύσει αυτές τις υποψίες; Το χρέος των αληθινών φίλων της ΕΣΣΔ δε θά ’πρεπε να είναι να πούνε σταθερά στους κυβερνήτες της Μόσχας να διαλύσουν με κάθε τρόπο τη δυσπιστία που προκαλεί η δικαιοσύνη της Μόσχας στη Δύση; […]

Οι «φίλοι της ΕΣΣΔ», που έχουν πειστεί για την εγκυρότητα της ακροαματικής διαδικασίας της Μόσχας (και πόσοι είναι αυτοί; τί κρίμα να μη μπορεί κανείς να κάνει απογραφή των συνειδήσεων!), ακόμα κι αυτοί οι ακλόνητοι «φίλοι» της γραφειοκρατίας, πρέπει να απαιτήσουν μαζί μας το σχηματισμό μιας ερευνητικής επιτροπής με κύρος. Οι κυβερνήτες της Μόσχας θά ’πρεπε να προσφέρουν σε μια τέτοια επιτροπή όλες τις αποδείξεις που διαθέτουν. Δε μπορεί βέβαια να μην υπάρχουν, μια και οι δίκες Κίροφ οδήγησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα 49 πρόσωπα -χωρίς να λογαριάσουμε κάπου εκατόν πενήντα άλλους που τουφεκίστηκαν χωρίς δίκη.[…]

Δε δικαιούμαστε να διαπιστώσουμε ότι η κυβέρνηση της Μόσχας δέχεται να παραμελήσει το γόητρό της προβάλλοντας εμπειρογνώμονες και εξοχότητες που έχει προεξασφαλίσει την επιδοκιμασία τους; Απαντάει με χυδαίες βρισιές σε κάθε απόπειρα για επανεξέταση που να περικλείνει κάποιαν εγγύηση αντικειμενικότητας και αμεροληψίας.

Αυτό το συμπέρασμα μήπως είναι λαθεμένο; Τίποτα πιο εύκολο να το διαψεύσουν: ας θέσει λοιπόν η κυβέρνηση της Μόσχας στη διάθεση μιας διεθνούς επιτροπής έρευνας, δεδομένα σοβαρά, συγκεκριμένα, ακριβή πάνω σε όλα τα σκοτεινά σημεία των δικών Κίροφ. Δεν υπάρχει τίποτα σ’ αυτές τις δίκες, αλλοίμονο, έξω απ’ αυτά τα σκοτεινά σημεία... Ίσα-ίσα γι’ αυτό η Μόσχα κάνει τ' αδύνατα δυνατά για να με κάνει να σωπάσω, εμένα τον κύριο κατηγορούμενο. […] Γιατί φοβούνται τόσο στη Μόσχα τη φωνή ενός ανθρώπου; Γιατί εγώ ξέρω όλη την αλήθεια. Γιατί δεν έχω τίποτα να κρύψω. Γιατί είμαι έτοιμος να εμφανιστώ μπροστά σε μιαν επιτροπή έρευνας αμερόληπτη και δημόσια, με πειστήρια και γεγονότα, για να της αποκαλύψω όλη την αλήθεια. Και δηλώνω: Αν αυτή η επιτροπή με βρει στο παραμικρό ένοχο για τα εγκλήματα που μου καταλογίζει ο Στάλιν, αναλαβαίνω προκαταβολικά την υποχρέωση να παραδοθώ στους δήμιους της Γκεπεού. Αυτό είναι ξάστερο, ελπίζω. […] Το δηλώνω μπροστά σ’ όλο τον κόσμο.

Ζητώ από τον Τύπο να φέρει αυτά τα λόγια στις πιο απόμακρες γωνιές του πλανήτη. Μα αν η επιτροπή αποδείξει ότι οι δίκες της Μόσχας είναι συνειδητές και προμελετημένες απάτες, χτισμένες πάνω στα νεύρα και στους σκελετούς των ανθρώπων, δε θα ζητήσω από τους κατήγορούς μου να προσφέρουν εθελοντικά τον εαυτό τους στις σφαίρες. Τους φτάνει η αιώνια καταισχύνη στη μνήμη των γενεών! Οι εισαγγελείς του Κρεμλίνου με ακούνε; Τους ρίχνω κατάμουτρα την πρόσκληση. Περιμένω την απάντησή τους!

***

Η δίκη Ζηνόβιεφ-Κάμενεφ είχε για άξονά της την «τρομοκρατία». Η δίκη Πιατάκοβ-Ράντεκ έβαλε σε πρώτο πλάνο όχι την τρομοκρατία, μα τη συνεννόηση των τροτσκιστών με τη Γερμανία και την Ιαπωνία για την προετοιμασία του πολέμου, το διαμελισμό της ΕΣΣΔ, το σαμποτάρισμα της βιομηχανίας, την εξόντωση των εργατών... Πώς να εξηγήσουμε αυτή τη χτυπητή ασυμφωνία; Μας είχαν πει, ύστερα από την εκτέλεση των Δεκάξη, πως οι ομολογίες του Ζηνόβιεφ, του Κάμενεφ και των άλλων τουφεκισμένων ήταν ειλικρινείς και ανταποκρίνονταν στα γεγονότα. Ο Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ είχαν ζητήσει άλλωστε εναντίον του εαυτού τους τη θανατική ποινή! Γιατί δεν είπαν τίποτα για το κυριότερο: για τη συμμαχία των τροτσκιστών με την Ιαπωνία και τη Γερμανία και για το σχέδιο διαμελισμού της ΕΣΣΔ; Μπορούσαν να παραλείψουν τέτοιες «λεπτομέρειες»; Μπορούσαν, αυτοί που ήταν οι ηγέτες του υποτιθέμενου «κέντρου», να αγνοούν αυτό που ήξεραν οι κατηγορούμενοι της δεύτερης δίκης; Αυτό το αίνιγμα είναι απλό: το καινούργιο αμάλγαμα επινοήθηκε ύστερα από την εκτέλεση των Δεκάξη, σαν απάντηση στις δυσμενείς απηχήσεις που είχε στον ξένο Τύπο. Το πιο αδύνατο σημείο της δίκης των Δεκάξη βρισκόταν στην κατηγορία που διατυπώθηκε εναντίον των παλιών μπολσεβίκων ότι είχαν έρθει σε συνεννόηση με τη Γκεστάπο. Ούτε ο Ζηνόβιεφ, ούτε ο Κάμενεφ, ούτε ο Σμίρνοφ, κανένας από τους κατηγορούμενους που είχαν ένα πολιτικό όνομα, δεν παραδέχτηκε αυτό το σύνδεσμο: Σταμάτησαν όλοι σ’ αυτό το ακραίο όριο της κατάπτωσης! Ήρθε λοιπόν η επαφή με τη Γκεστάπο με τη μεσολάβηση ύποπτων αγνώστων, όπως ο Ολμπέργκ, ο Μπέρμαν, ο Φριτς Ντάβιντ, για σκοπούς τόσο σπουδαίους όσο η επίτευξη ενός διαβατηρίου της Ονδούρας για τον Ολμπέργκ! Όλα φαίνονταν πάρα πολύ κουτά. Κανείς δε μπορούσε να τα πιστέψει. Ολόκληρη η δίκη διακυβεύονταν. Έπρεπε με κάθε θυσία να διορθωθεί το λάθος του σκηνοθέτη. Ο Γιέζοφ αντικατέστησε τον Γιάγκοντα. Μια καινούργια δίκη μπήκε στην ημερήσια διάταξη. Ο Στάλιν αποφάσιζε να απαντήσει πάνω-κάτω μ’ αυτά τα λόγια στους επικριτές: Δεν πιστεύετε ότι ο Τρότσκι ήρθε σε σχέσεις με τη Γκεστάπο; Ε, λοιπόν, θα σας αποδείξω πως ο σκοπός της συμμαχίας του με τον Χίτλερ είναι να προκαλέσει τον πόλεμο για το ξαναμοίρασμα του κόσμου.»[…]

Το ζήτημα τοποθετήθηκε παρευθύς σε παγκόσμια κλίμακα. Δεν ήταν πια για το διαβατήριο της Ονδούρας, μα για το διαμελισμό της ΕΣΣΔ κι ακόμα για την ήττα των Ενωμένων Πολιτειών! Σε πέντε μήνες, ήταν σαν ένα παράδοξο ασανσέρ να ανάσερνε τη συνωμοσία απ’ τα βρώμικα υπόγεια της αστυνομίας για να την φέρει στα ύψη όπου κρίνονται τα πεπρωμένα των μεγάλων δυνάμεων... […] Τέτοιο είναι το θεμελιακό ψέμα του τελευταίου αμαλγάματος!

Για να σκεπάσουν έστω και λίγο αυτή την κραυγαλέα αντίφαση ανάμεσα στις δυο δίκες, ο Πιατάκοβ και ο Ράντεκ κατάθεσαν ότι σχημάτισαν ένα «παράλληλο» κέντρο... λόγω της δυσπιστίας του Τρότσκι απέναντι στον Ζηνόβιεφ και στον Κάμενεφ. Δύσκολα θα επινοούσε κανείς εξήγηση πιο παράλογη και πιο κίβδηλη! […]

Ο Ράντεκ και ο Πιατάκοβ δήλωσαν μετάνοια για τα φοβερά εγκλήματα που κάνανε. Αυτά τα εγκλήματα, ωστόσο, για τους κατηγορούμενους -και όχι για τους κατήγορους- δεν έχουν κανένα νόημα. Με την τρομοκρατία, το σαμποτάζ, και τη συμμαχία με τους ιμπεριαλιστές, εννοούσαν, φαίνεται, να παλινορθώσουν τον καπιταλισμό στην ΕΣΣΔ. Γιατί; Σ’ όλη τους τη ζωή είχαν πολεμήσει τον καπιταλισμό. Κινήθηκαν τάχα από προσωπικά κίνητρα; Από τη δίψα της εξουσίας; Από το πνεύμα του κέρδους; Μα κάτω από κανένα καθεστώς ο Πιατάκοβ και ο Ράντεκ δε μπορούσαν να περιμένουν θέσεις ανώτερες από κείνες που κατείχαν πριν από τη σύλληψή τους. Μήπως θυσιάστηκαν τόσο ανόητα από φιλία για μένα; Υπόθεση χωρίς νόημα. […] Η τρομοκρατία; Μα οι αντιπολιτευόμενοι ύστερα από την επαναστατική πείρα της Ρωσίας μπορούσαν να μην προβλέπουν ότι η τρομοκρατία θα χρησίμευε μόνο σαν το πρόσχημα για την εξόντωση των καλύτερων αγωνιστών; Δεν είχαμε ανάγκη από την τρομοκρατία. Αντίθετα η διευθύνουσα φατρία είχε την πιο μεγάλη ανάγκη απ’ αυτή. Στις 4 Μάρτη 1929 έγραφα σ’ ένα άρθρο μου πάνω στην πολιτική του Στάλιν: «Δεν του μένει πια (του Στάλιν) παρά να χωρίσει με αίμα το επίσημο κόμμα απ’ την αντιπολίτευση. Πρέπει με κάθε θυσία να συνδέσει την αντιπολίτευση με τρομοκρατικές επιθέσεις, με προετοιμασία εξέγερσης κ.λπ.». Θυμηθείτε ότι ο βοναπαρτισμός ποτέ δεν έκανε χωρίς αστυνομική κατασκευή συνωμοσιών!

      Οι δίκες της Μόσχας είναι θεμελιωμένες στον παραλογισμό. Κατά την επίσημη εκδοχή, από το 1931 οι τροτσκιστές οργανώνουν μια τερατώδη συνωμοσία και όλοι κάνουν το αντίθετο από ό,τι λένε, σαν από διαταγή. Εκατοντάδες πρόσωπα έχουν μυηθεί στη συνωμοσία, μα μέσα σε χρόνια δε θα παρουσιαστούν ανάμεσά τους ούτε διχογνωμίες, ούτε σχίσματα, ούτε καταγγελίες κι ακόμα ούτε ένα γράμμα δε θα πέσει στα χέρια των αρχών - ώς την ώρα των ομόφωνων ομολογιών! Τότε γίνεται ένα άλλο θαύμα. Άνθρωποι που προετοίμασαν τις δολοφονίες, τον πόλεμο, το διαμελισμό της ΕΣΣΔ, εγκληματίες πωρωμένοι, μετανιώνουν ξαφνικά τον Αύγουστο του 1936, κι αυτό όχι κάτω από το βάρος των αποδείξεων, γιατί δεν υπάρχουν αποδείξεις εναντίον τους, μα για λόγους μυστικοπάθειας που ψυχολόγοι υποκριτές χαρακτηρίζουν σαν ιδιαίτερο γνώρισμα της «ρωσικής ψυχής».

Θα μπορούσα να παρουσιάσω εδώ πάμπολλες μαρτυρίες και ντοκουμέντα που να ανατρέπουν συθέμελα τις καταθέσεις διαφόρων κατηγορουμένων: Μα αυτή η δουλειά μπορεί να γίνει καρποφόρα μόνο μπροστά σε μιαν επιτροπή έρευνας στην οποία θα συμμετείχαν νομομαθείς και η οποία, θα διέθετε αρκετό χρόνο για να γνωρίσει τις μαρτυρίες και να μελετήσει τα ντοκουμέντα.

Τα λίγα που λέω εδώ επιτρέπουν, ελπίζω, να προβλέψει κανείς την πορεία που θα ακολουθήσει η έρευνα. Από το ένα μέρος η κατηγορία είναι καθαυτή φανταστική: Όλη η παλιά μπολσεβίκικη γενιά κατηγορείται για μια βδελυρή προδοσία που δεν έχει ούτε σκοπό ούτε έννοια. Για την υποστήριξη αυτής της κατηγορίας ο εισαγγελέας δε διαθέτει ούτε μία υλική απόδειξη […] Η ολοκληρωτική απουσία αποδείξεων είναι η πιο τρομερή απόδειξη εναντίον του Στάλιν! Οι εκτελέσεις στηρίχτηκαν μόνο πάνω σε ομολογίες που αποσπάστηκαν με καταναγκασμό: Μόλις ένα γεγονός αναφερθεί σ’ αυτές τις ομολογίες, καταρρέει με την πρώτη εξέταση. […]

Οι δίκες της Μόσχας δεν ατιμάζουν την επανάσταση, γιατί είναι οι καρποί της αντίδρασης. Δεν ατιμάζουν την παλιά μπολσεβίκικη γενιά. Επιμαρτυράνε μόνο ότι οι μπολσεβίκοι είναι φτιαγμένοι από σάρκα και αίμα και δεν αντέχουν απεριόριστα κάτω από την απειλή του θανάτου. Οι δίκες της Μόσχας ατιμάζουν το πολιτικό καθεστώς που τις γέννησε: βοναπαρτισμός ασυνείδητος και ανενδοίαστος! Οι τουφεκισμένοι έπεσαν αναθεματίζοντάς τον.[…]

Σύμφωνα με τη ρήση του Σπινόζα πρέπει να καταλαβαίνουμε και όχι να γελάμε ή να κλαίμε. Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε! Ποιοί είναι οι κυριότεροι κατηγορούμενοι; Παλιοί μπολσεβίκοι, οικοδόμοι του κόμματος, του σοβιετικού κράτους και του Κόκκινου Στρατού, της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ποιός αγόρευε στο δικαστήριο εναντίον τους; Ο Βυσίνσκι, αστός δικηγόρος, που μεταβαπτίστηκε σε μενσεβίκο ύστερα από τη φεβρουαριανή επανάσταση του 1917 και συμφιλιώθηκε με το μπολσεβικισμό ύστερα από τη στερέωση της νίκης. Ποιός έβριζε τους κατηγορούμενους από την «Πράβδα»; Ο Ζασλάβσκι, ο παλιός συνεργάτης της εφημερίδας των Τραπεζών της Πετρούπολης, ο Ζασλάβσκι που ο Λένιν στα άρθρα του χαρακτήριζε αμετάβλητα «αχρείο». Ο παλιός συντάκτης της «Πράβδα», ο παλιός μπολσεβίκος Μπουχάριν, έχει συλληφθεί. Σημερινός εμψυχωτής της «Πράβδα» είναι ο Μιχαήλ Κόλτσοβ, αστός χρονογράφος που πέρασε κοντά στους Λευκούς το πιο μεγάλο μέρος του εμφυλίου πολέμιου. Ο Σοκόλνικοβ, μαχητής της Οκτωβριανής Επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου, καταδικάστηκε σαν προδότης. Ο Ρακόβσκι περιμένει να δικαστεί. Και οι δυο τους αντιπροσώπευσαν την ΕΣΣΔ στο Λονδίνο. Αντικαταστάθηκαν εκεί από τον Μαΐσκι, δεξιό μενσεβίκο, που στον εμφύλιο πόλεμο ανήκε σε μια λευκή κυβέρνηση στην επικράτεια του Κολτσάκ. […]. Αυτές οι απαριθμήσεις θα μπορούσαν να προεκταθούν δίχως τέλος.

Η ανανέωση σε μεγάλη κλίμακα των στελεχών, ιδιαίτερα χτυπητή στην επαρχία, έχει βαθειές κοινοτικές αιτίες. Ποιες; Είναι καιρός να αντιληφτούμε επιτέλους ότι μια καινούργια αριστοκρατία έχει σχηματιστεί στην ΕΣΣΔ. H Οκτωβριανή Επανάσταση ξετυλιγόταν κάτω από το έμβλημα της ισότητας. Η γραφειοκρατία εγκαθίδρυσε μια τερατώδη ανισότητα. H επανάσταση εξάλειψε τους ευγενείς. Η γραφειοκρατία δημιούργησε προύχοντες. Η επανάσταση κατάργησε τους βαθμούς και τις διακρίσεις. Η γραφειοκρατία ανασταίνει τους στρατάρχες, τους στρατηγούς, τους συνταγματάρχες. Η καινούργια αριστοκρατία καταβροχθίζει ένα τεράστιο μέρος του εθνικού εισοδήματος. Η θέση της μπροστά στο λαό είναι κάλπικια και ψεύτικια. Οι αρχηγοί της φροντίζουν να κρύβουν την πραγματικότητα, να εξαπατούν τις μάζες, να μασκαρεύονται, να κάνουν το άσπρο μαύρο. Έτσι ολόκληρη η πολιτική της καινούργιας αριστοκρατίας δεν είναι παρά απάτη. Απάτη και το καινούργιο Σύνταγμα.

Ο φόβος από την κριτική είναι φόβος από τις μάζες. Η γραφειοκρατία φοβάται το λαό. Η επαναστατική λάβα δεν έχει ακόμα κρυώσει ολότελα. Η γραφειοκρατία δε μπορεί να χύσει το αίμα των δυσαρεστημένων που την επικρίνουν για μόνο το λόγο ότι απαιτούν τον περιορισμό των προνομίων της. Οι ψεύτικες κατηγορίες εναντίον της αντιπολίτευσης δεν είναι λοιπόν περιστασιακές, μα συστηματικές και υπαγορεύονται από την υπόσταση της κυβερνητικής κάστας. […]

Όταν οι σταλινικοί μας χαρακτηρίζουν «προδότες» δεν υπάρχει μόνο μίσος, υπάρχει και κάποια ειλικρίνεια στη βρισιά. Είναι που προδώσαμε τα συμφέροντα της ιερής κάστας των στρατηγών και των στραταρχών, της μόνης ικανής, κατά τη γνώμη τους, να οικοδομήσει το σοσιαλισμό -και που στην πραγματικότητα δεν κάνει άλλο παρά να ξευτελίζει τη σοσιαλιστική ιδέα. Από τη μεριά μας, θεωρούμε τους σταλινικούς σαν προδότες των συμφερόντων των σοβιετικών λαϊκών μαζών και του παγκόσμιου προλεταριάτου, θά ’ταν άτοπο να εξηγήσει κανείς μια διαμάχη τόσο πλατειά με προσωπικά κίνητρα. Δεν πρόκειται μονάχα για διαφορετικά προγράμματα, μα για αντιτιθέμενα κοινωνικά συμφέροντα που χτυπιούνται ολοένα και πιο αδυσώπητα.

***

Μα ποιά είναι η γενική σας διάγνωση; -θα με ρωτήσετε-, ποιά είναι η προοπτική σας; Σας προειδοποίησα πως δε θα σας μιλήσω παρά μόνο για τις δίκες της Μόσχας. Το τελευταίο μου βιβλίο «Προδομένη Επανάσταση» είναι αφιερωμένο στην κοινωνική ανάλυση και στις προοπτικές. […]

Οι δίκες της Μόσχας γίνονται κάτω από την αιγίδα του σοσιαλισμού. Δε θα εγκαταλείψουμε τη σημαία του σοσιαλισμού στους αρχιπλαστογράφους. Αν η γενιά μας αποδειχτεί πάρα πολύ αδύναμη για να χτίσει το σοσιαλισμό πάνω στη Γη, θ’ αφήσουμε τουλάχιστο στα παιδιά μας μια ακηλίδωτη σημαία. Η πάλη που ανοίγεται μπροστά μας ξεπερνάει πολύ σε σπουδαιότητα τα πρόσωπα, τις φράξιες -και τα κόμματα. Απ’ αυτή κρίνεται το μέλλον της ανθρωπότητας. Αυτή η πάλη θα είναι σκληρή. Και μακρόχρονη. Όσοι αναζητούν την ησυχία και την άνεση ας κάνουν πέρα. Στις εποχές της αντίδρασης είναι βέβαια πιο βολικό να συμφωνεί κανείς με τη γραφειοκρατία παρά να αναζητά την αλήθεια. Μα για όσους ο σοσιαλισμός δεν είναι μάταιος λόγος, για κείνους που είναι το περιεχόμενο της ηθικής τους υπόστασης, εμπρός! Ούτε οι φοβέρες, ούτε οι διωγμοί, ούτε οι βιαιότητες θα μας σταματήσουν. Θα γίνει ίσως πάνω στα κόκκαλά μας, μα η αλήθεια θα υπερισχύσει. Θα της ανοίξουμε το δρόμο, θα νικήσει. Και κάτω από τα αδυσώπητα πλήγματα της μοίρας θά ’νιωθα ευτυχισμένος όπως στις καλύτερες μέρες της νιότης μου αν συντελούσα στο θρίαμβο της αλήθειας. Γιατί η υπέρτατη ανθρώπινη ευτυχία δε βρίσκεται στην εκμετάλλευση του παρόντος μα στην προετοιμασία του μέλλοντος!