Εθνοφυλετικές προκαταλήψεις

και ανθεκτικά πολιτισμικά στερεότυπα

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΙΡΑ

ΘΩΜΑΣ ΤΣΑΚΑΛΑΚΗΣ, Έλληνες: Διεφθαρμένοι, Τεμπέληδες και Απείθαρχοι. Στερεότυπα του Βρετανικού Τύπου για τους Έλληνες στα Χρόνια της Κρίσης, εκδόσεις Σμίλη, σελ. 172

Βλάσης Κανιάρης, Τοπίο, π. 1970, 

γύψος, βαμμένο νοβοπάν, πλεξιγκλάς, 

207 x 99 x 13 εκ.

Στο νέο ενδιαφέρον δοκίμιό του ο Θωμάς Τσακαλάκης συγκεντρώνει και επεξεργάζεται μεθοδικά με κοινωνιολογικά και ανθρωπολογικά εργαλεία και όρους πολιτισμικής ανάλυσης τα δημοσιεύματα του βρετανικού τύπου, τα οποία την περίοδο 2010-2014 αναπαρήγαγαν με γενικεύσεις, απλουστεύσεις και αφορισμούς κληροδοτημένες προκαταλήψεις, μυθικά ιδεολογήματα και στερεοτυπικά νοητικά σχήματα, χαλκεύοντας επίμονα την εικόνα του απείθαρχου, τεμπέλη και διεφθαρμένου Έλληνα. Υιοθετώντας με παιγνιώδη ελαφρότητα μια προπαγανδιστική τακτική η οποία οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στον στιγματισμό συγκεκριμένων πολιτισμικών χαρακτηριστικών και στην ολική συσκότιση των πραγματικών αιτίων της κρίσης. Ένα επιμελώς ενορχηστρωμένο επικοινωνιακό παιχνίδι, το οποίο θα βύθιζε ανενδοίαστα στο τέλμα της ανυποληψίας και της συσσωρευμένης ενοχής δίκαιους και άνομους, εργατικούς και οκνηρούς, ηθικώς διαβιούντες και φαύλους, έντιμους και ανέντιμους πολίτες αυτής της χώρας, ήταν ακόμη στην αρχή του.

 Και ενώ η ελληνική κοινωνία εγκλωβισμένη σε μια καθοδική σπείρα παρακολουθούσε με οδύνη και αμηχανία τις εξελίξεις, οι βρετανικές εφημερίδες όλων των αποχρώσεων μέσω της καταιγιστικής παραγωγής καταγγελτικών και στοχοποιητικών άρθρων αξιοποιούσαν αντικειμενικές παθογένειες του κρατικού μηχανισμού και πρόσφορα στερεότυπα, καλλιεργώντας έναν ιδιότυπο φυλετικό ρατσισμό.

Παράλληλα, υπηρετώντας συγκεκριμένα πολιτικο-οικονομικά συμφέροντα, αποσπούσαν την προσοχή των αναγνωστών τους από τις παθολογίες του ύστερου καπιταλισμού, την ύφεση, τη λιτότητα και την επερχόμενη φτωχοποίηση ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων. Κατασκευάζοντας ένα βολικό αντιπαράδειγμα χειραγωγούσαν την κοινή γνώμη στηλιτεύοντας με υποκριτικό αποτροπιασμό την διαπομπευμένη και εξαθλιωμένη Ελλάδα και όχι την θεσμική, πολιτική και ιδεολογική παρακμή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ασχολούνταν με την «τριτοκοσμική νεοβαρβαρική» χώρα με τις αναχρονιστικές αντιλήψεις, που όφειλε να τεθεί υπό επιτήρηση, να συμμορφωθεί και ίσως να εξαναγκασθεί σε αποχώρηση από την άμωμη ευρωπαϊκή οικογένεια και όχι με την καταστρατήγηση των εργασιακών δικαιωμάτων και των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών.

Ο συγγραφέας στην παρούσα μελέτη στα χρόνια της κρίσης αποδελτιώνει και διαβάζει κριτικά ένα αξιόπιστο δείγμα δημοσιευμάτων από ένα ευρύ φάσμα του βρετανικού τύπου, «συντηρητικού» και «προοδευτικού», ανιχνεύοντας τις διακρίσεις στην ερμηνεία των διαφορετικών αποχρώσεων εφημερίδων. Στο επίκεντρο της εννοιακής του προσέγγισης βρίσκεται μια σειρά πολιτισμικών μεταβλητών που συναντώνται συχνά και επαναλαμβάνονται επίμονα στον δημοσιογραφικό λόγο. Κάθε μια τους αντιστοιχεί σε μια στερεοτυπική πολιτισμική εικόνα των Ελλήνων, άλλοτε θετική, αντικειμενική και αντιπροσωπευτική αλλά στην πλειονότητα των περιπτώσεων εξόχως αρνητική, στρεβλωτική και αναξιόπιστη.

Η χαρτογράφηση των ποσοτικών δεδομένων που προκύπτουν από τη συγκέντρωση, ταξινόμηση και ποιοτική ανάλυση του υλικού αυτού δίνει την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των δημοσιευμάτων γνώμης στη διαφθορά, με τη μορφή της κακοδιοίκησης, της δωροδοκίας, του χρηματισμού, της γενικευμένης διαπλοκής των πολιτικών ελίτ. Οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, τα επιδόματα αναπηρίας, τα φακελάκια των γιατρών και των εφοριακών εξάπτουν το ενδιαφέρον του κοινού και δίνουν έδαφος σε απαξιωτικούς σχολιασμούς για τους άρπαγες, φίλαυτους και κακομαθημένους Έλληνες.

Η δεύτερη θέση ανήκει στη φοροδιαφυγή η οποία εμφανίζεται ως ένα ενδημικό φαινόμενο, ένα άτυπο κεκτημένο, ένα σχεδόν θεσμοθετημένο «εθνικό χόμπι» που το εξασκούν άπαντες οι συμπολίτες μας. Ακολουθεί η αρθρογραφία η οποία, εμφανίζοντας τους Έλληνες να ρέπουν στην οκνηρία, την ελαφρότητα, τη σπατάλη και τη διασκέδαση, αξιοποιεί ένα παραδεδομένο και βαθειά ριζωμένο στερεότυπο. Αυτό της μεσογειακής ραστώνης, της ράθυμης ξενοιασιάς και των χαλαρών ηθών των Νοτίων, το οποίο έρχονται να ανασκευάσουν οι ψύχραιμες και αντικειμενικές αναλύσεις των προοδευτικών Βρετανών δημοσιογράφων.

Η απείθεια στο νόμο και οι παραβατικές συνήθειες των Ελλήνων σε σχέση με το κάπνισμα ή την οδήγηση κυριαρχούν σε μια σειρά άρθρων. Ομοίως στιγματίζονται με ιλαρότητα οι διατροφικές τους ιδιορρυθμίες και συνήθειες, ενώ παράλληλα αναδεικνύονται οι συνέπειες από τη φτωχοποίηση που καθιέρωσαν τα συσσίτια-βοήθειας στην καθημερινότητά του ελληνικού λαού.

Πολλά δημοσιεύματα διαπραγματεύονται το θέμα της εθνικής υπερηφάνειας και της αξιοπρέπειας της Ελλάδας-κοιτίδας του ευρωπαϊκού πολιτισμού και των δημοκρατικών ιδεωδών, αλλά και της αβάσιμης εθνικής οίησης για το ένδοξο παρελθόν που υποχωρεί υπό το βάρος της αντίληψης ότι η σύγχρονη Ελλάδα αποτελεί «απειλή για την Ευρωζώνη». Η εκποίηση του εθνικού πλούτου αποτελεί αντικείμενο μιας εκτεταμένης δημόσιας συζήτησης που κινείται από την φαιδρότητα της πρότασης πώλησης της Ακρόπολης μέχρι τη «ρεαλιστική πολιτική» ιδιωτικοποίησης κοινωφελών οργανισμών και ακατοίκητων νησιών.

Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα επανέρχονται στο προσκήνιο ως ένα ανεδαφικό και επικίνδυνο αίτημα της αλαζόνος, υπό πτώχευση Ελλάδας. Ακολούθως σχολιάζεται η ραγδαία αύξηση των ποσοστών της Χρυσής Αυγής και ο ναζισμός/ρατσισμός /σωβινισμός που ανθεί τα τελευταία χρόνια στην πολιτική ζωή, ως απότοκο της ανομίας, της λαθρομετανάστευσης και της εκτεταμένης διαφθοράς του πολιτικού συστήματος. Τέλος στα δημοσιεύματα επισημαίνονται οι νέες συνθήκες που επιφέρουν δραστικές αλλαγές στη διαβίωση των Βρετανών στην Ελλάδα, και των Ελλήνων στη Βρετανία υπό την εντεινόμενη κρίση χρέους.

Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια ενδελεχής επισκόπηση των όρων και των σημασιών τους. Το «στερεότυπο», μια υπεραπλουστευτική, σχηματική και συνήθως μονοδιάστατη εικόνα που έχει μια κοινωνική ομάδα για μια «άλλη» φωτίζεται  εξονυχιστικά στις χρήσεις και στις πρακτικές του από κοινωνικούς ψυχολόγους, φιλοσόφους, γλωσσολόγους, ανθρωπολόγους και πολιτικούς επιστήμονες.

Η Τζίνα Πολίτη, στο ενδιαφέρον κείμενό της «Δαιμονοποίηση και εξιδανίκευση του Νότου», παραπέμποντας στον Γιούρι Λότμαν επισημαίνει ότι συλλαμβάνουμε τον κόσμο στη βάση μιας χωρικής δομής στην οποία ουσιαστικό ρόλο παίζει η έννοια του ορίου. Κάθε κουλτούρα τέμνει τον κόσμο στον «δικό της» εσωτερικό χώρο και στον «δικό τους» εξωτερικό και οι χώροι αυτοί αξιολογούνται είτε θετικά είτε αρνητικά μέσω αντιθετικών σημασιολογικών, ιδεολογικών και ηθικών όρων. Στη βάση αυτής της αντίθεσης ο κόσμος που μας περιβάλλει αποκτά σημειωτική αξία και στο όνομα αυτής της δυαδικής διαίρεσης κάθε κουλτούρα συντάσσει μια πολιτισμική εικονογραφία «αυτοεικόνων» και «ετεροεικόνων».

Στην τελευταία βαθύτατη δομική κρίση η Ελλάδα βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα να εκπροσωπεί ως έξω-ομάδα αυτήν την «ετερότητα» σχεδόν κατά αποκλειστικότητα. Να απομονώνεται ως αποδιοπομπαίος τράγος και να ελέγχεται για μια σειρά από ανθεκτικά στερεότυπα που αντιστοιχούν στις γεωγραφικές συντεταγμένες Βορρά-Νότου. Να στιγματίζεται και να λογοδοτεί για τον ανορθολογισμό και την οκνηρία του οπισθοδρομικού και διεφθαρμένου Νότου, που βρίσκεται στον αντίποδα του ορθολογισμού και της εργατικότητας του υγιώς αναπτυσσόμενου Βορρά.

Ο συγγραφέας στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, παρουσιάζοντας τα πορίσματα που προκύπτουν, καταλήγει ότι οφείλουμε να αντισταθούμε στην επικράτηση ενός θεαματικού, ηθικοπλαστικού και από-πολιτικοποιημένου λόγου που βασίζεται σε πολιτισμικούς μύθους και προκαταλήψεις. Στις μερικευμένες, ξενοφοβικές και μισαλλόδοξες αναπαραστάσεις της ετερότητας και του εξωτερικού κόσμου, που σε καμιά περίπτωση δεν βοηθούν ούτε τον ψύχραιμο απολογισμό της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας της Ελλάδας ούτε τη δημιουργία δια-εθνοτικών σχέσεων αλληλοσεβασμού και αλληλεγγύης.   

Η Ελλάδα πριν έξη χρόνια αντιμετώπισε την προπαγανδιστική ρητορεία του βρετανικού τύπου για τη «δίκαιη τιμωρία» της η οποία εδράζονταν σε μια σειρά ανθεκτικών στερεοτυπικών αναπαραστάσεων, εύχρηστων γενικεύσεων και απλοποιητικών γνωσιακών διεργασιών. Σήμερα την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές το Ηνωμένο Βασίλειο οδηγείται εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι πολιτικοοικονομικές εξελίξεις δημιουργούν το νέο φλεγόμενο εστιακό επίκεντρο μιας πλημμυρίδας άρθρων από όλα τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, που τίθενται αναφανδόν στην υπηρεσία της ενημέρωσης της κοινής γνώμης. Δηλαδή της μυθοποίησης και του θεάματος.

Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΤΕΙ της Αθήνας