Η αρχαία μετανάστευση

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Μπία Ντάβου, Σειραϊκές Δομές 2- Οδύσσεια, 1981, νήμα και μελάνι σε καμβά, Συλλογή Έπης Πρωτονοταρίου- Παυλίδη

PETER BELLWOOD, Πρώτοι μετανάστες: Η αρχαία μετανάστευση σε παγκόσμια προοπτική  -  Μετάφραση: Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

Αρκεί μόνο να κοιτάξουμε τους γείτονές μας, ή ένα πλήθος, ή την τηλεόραση, για να συνειδητοποιήσουμε ότι ο κόσμος της ανθρωπότητας έχει μεγάλη ποικιλία. Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί έχουν διαφόρων ειδών συμπεριφορές, μιλάνε διαφορετικές γλώσσες και μοιάζουν αλλιώτικοι από βιολογική άποψη. Πώς δημιουργήθηκε όλη αυτή η ποικιλομορφία; Μήπως αναπτύχθηκε επί τόπου μέσα στις εξήντα ή και περισσότερες χιλιετίες από τη στιγμή που οι πρόγονοι του Homo sapiens εξαπλώθηκαν για πρώτη φορά σε όλο τον Παλιό Κόσμο, σαν απλό αποτέλεσμα διαφορετικών προσαρμογών σε ποικίλα φυσικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα; Ως ένα βαθμό, η απάντηση πρέπει να είναι «ναι», αφού μπορούμε να διακρίνουμε μεγάλη και περιβαλλοντικά σχετιζόμενη βιολογική ποικιλία αν συγκρίνουμε, π.χ., Ευρωπαίους, νότιους Αφρικανούς και ανατολικούς Ασιάτες. Μήπως όμως αυτό αντανακλά επίσης τα αποτελέσματα διαδοχικών επεισοδίων πληθυσμιακής μετανάστευσης, σε πολλούς διαφορετικούς χρόνους και τόπους, τα οποία εξάλειψαν ή ανακάτεψαν τα παλιά σχήματα και δημιούργησαν νέα; Και σ’ αυτή την ερώτηση, η απάντηση είναι πάλι ένα ηχηρό «ναι».

Η πρόσφατη ιστορία μάς λέει πολλά για κάποιες σημαντικές πληθυσμιακές μεταναστεύσεις, για το πώς Ευρωπαίοι και Αφρικανοί μετανάστεψαν στην Αμερική, Βρετανοί στην Αυστραλία, Ρώσοι στη Σιβηρία, Ολλανδοί στη Νότια Αφρική και Κινέζοι στην Ταϊβάν. Η πρόσφατη ιστορία δεν αφήνει αμφιβολίες ότι η μετανάστευση στάθηκε απολύτως θεμελιακό γεγονός για τη δημιουργία του σύγχρονού μας κόσμου, έστω κι αν κάποια από αυτά τα επεισόδια μετανάστευσης συνέβησαν με ελάχιστη μέριμνα για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα που απασχολούν τόσους πολλούς από μας σήμερα. Και πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, διαβάζουμε πώς οι Άραβες μετανάστεψαν από την Αραβία στο Ιράκ και την Αίγυπτο, οι Τούρκοι από την κεντρική Ασία στην Ανατολία (τη σημερινή Τουρκία), οι Βίκινγκς από τη Σκανδιναβία στη Γροιλανδία και πώς οι Αγγλοσάξονες πέρασαν τη Βόρεια Θάλασσα για να εγκατασταθούν στη σημερινή Αγγλία. Ακόμα πιο πριν, έχουμε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τη μετανάστευση της Δυναστείας Χαν από την κεντρική στη νότια Κίνα και τις ελληνικές και φοινικικές αποικίες στη Μεσόγειο. Και πριν τους Έλληνες; Πέρα από 3000 χρόνια πριν, η γραπτή ιστορία τείνει μάλλον να μας εγκαταλείψει – και μας εγκαταλείπει σίγουρα αν πάμε πιο πίσω από την Παλαιά Διαθήκη και την αρχαία ινδική Ριγ-Βέδα. Παραμένουν όμως διαθέσιμα τα ερευνητικά εργαλεία της αρχαιολογίας, της συγκριτικής γλωσσολογίας και της ανθρώπινης βιολογίας.

Τι είναι μετανάστευση; Ή πιο σωστά, τι πρέπει να σήμαινε η έννοια αυτή στη βαθιά προϊστορία, πριν αρχίσουν να υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες; Οι ιστορικοί και οι κοινωνιολόγοι συζητούν πολλές παραλλαγές της στο σύγχρονο κόσμο. Για τους σκοπούς της προϊστορικής και της πρώιμης ιστορικής μαρτυρίας των ανθρώπινων υποθέσεων που περιγράφονται σε τούτο το βιβλίο, μετανάστευση ήταν απλώς η μόνιμη μετακίνηση όλου ή μέρους ενός πληθυσμού για να κατοικήσει ένα νέο έδαφος, διαχωρισμένο από κείνο στο οποίο έμενε προηγουμένως. Η μόνιμη μετατόπιση είναι ουσιαστικό μέρος αυτού του ορισμού. 

Η μετανάστευση στάθηκε πάντα σημαντική για το ανθρώπινο είδος. Σύμφωνα με τους Anthony Marsella και Erin Ring, είναι «εγγενής στην ανθρώπινη φύση – μια ενστικτώδης και έμφυτη προδιάθεση και κλίση προς την περιπλάνηση και την περιέργεια, αναζητώντας νέες ευκαιρίες και νέους ορίζοντες». Προσθέτουν, σωστά, ότι η μετανάστευση οδήγησε στο διαχωρισμό του ανθρώπινου είδους «σε μια μυριάδα εθνοτικών, πολιτισμικών, γλωσσικών και φυλετικών ομάδων». Ο Russell King υπερθεματίζει δηλώνοντας: «Κατά μία έννοια, οι άνθρωποι είναι γεννημένοι μετανάστες: η εξέλιξή μας συνδέεται θεμελιακά με την πράξη της μετανάστευσης, της μετακίνησης από τον ένα τόπο στον άλλο και της προσαρμογής στο νέο περιβάλλον».

Η μετανάστευση σε προϊστορικές εποχές

Στην πορεία της ανθρώπινης προϊστορίας συνέβη ένας τεράστιος αριθμός μεταναστεύσεων, όπως άλλωστε και κατά τους ιστορικούς χρόνους. Κάποιες από αυτές ήταν ασφαλώς πολύ περιορισμένες σε έκταση και σπουδαιότητα, άλλες όμως ήταν εξαιρετικά σημαντικές καθώς άφησαν μόνιμα και διαρκή ιδρυτικά στρώματα κάτω από την παγκόσμια διάταξη της ανθρώπινης ποικιλίας. Οι γλωσσικές οικογένειες, οι θρησκείες, τα εξημερωμένα ζώα και τα βασικά καλλιεργούμενα φυτά, όλα τους, βρίσκονται εκεί που υπάρχουν σήμερα, τουλάχιστον εν μέρει, επειδή ομάδες ανθρώπων μετανάστεψαν μαζί τους κάποια στιγμή στο παρελθόν. Φυσικά, τα βιολογικά γνωρίσματα μπορούν να εξαπλωθούν μέσω γονιδιακής ροής, οι θρησκείες μπορεί να διαδοθούν μέσω προσηλυτισμού και τα εξημερωμένα ζώα μπορεί να γίνουν αντικείμενο εμπορίου ή ανταλλαγής, όμως αυτές οι διαδικασίες, από μόνες τους, δεν αρκούν για να εξηγήσουν την πλήρη εικόνα.

Κάποιες προϊστορικές μεταναστεύσεις μοιάζουν ιδιαίτερα εντυπωσιακές στα μάτια μας σήμερα. Η ανθρώπινη ικανότητα για μετανάστευση πάνω από αχανή, χερσαία και θαλασσινά τοπία, ώσπου να βρεθούν και να κατοικηθούν νέα εδάφη, είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές όψεις της κοινής ιστορίας του είδους μας. Το Νησί του Πάσχα (Isla de Pascua, ή Rapa Nui) χωρίζεται με 2000 χιλιόμετρα ανοιχτού ωκεανού από τα πλησιέστερα κατοικημένα πολυνησιακά νησιά, το Πίτκερν και το Χέντερσον. Οι πρώτοι πολυνήσιοι άποικοι έφτασαν εκεί λίγο μετά το 1000 μ.Χ. Έπλευσαν ως εκεί με μία ή περισσότερες πιρόγες με ζυγοστάτη ή διπλές πιρόγες, με σανιδένιες πλευρές στερεωμένες σε κοίλη καρίνα, φτιαγμένες από λειασμένα λίθινα εργαλεία και με κινητήρια δύναμη τα κουπιά και ψάθινα πανιά από πάνδανο. Κάπου ανάμεσα σε 1000 με 800 χρόνια πριν, οι Πολυνήσιοι μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν αυτό το ταξίδι αλλά και πολλά άλλα ακόμα, προς εξίσου απομονωμένα νησιά όπως η Νέα Ζηλανδία, οι Μαρκίζες και η Χαβάη. Εκείνοι που μπορεί να σκεφτούν ότι αυτό αποτελεί ρεκόρ, θα σαστίσουν όταν μάθουν ότι λαοί συγγενικοί με τους Πολυνήσιους είχαν πιθανότατα πραγματοποιήσει ένα εξίσου εντυπωσιακό πέρασμα 2500 χρόνια πρωτύτερα (1500 π.Χ.), διασχίζοντας πάνω από 2300 χιλιόμετρα ανοιχτής θάλασσας, από τις Φιλιππίνες ως τις Μαριάνες στη δυτική Μικρονησία.

Η πληθυσμιακή αύξηση στις πρώτες γενιές των αποικιστών ή των επιτυχημένων μεταναστών είναι ένα φαινόμενο πολύ καλά τεκμηριωμένο στην πρόσφατη ιστορία. Στο βιβλίο μου Πρώτοι αγρότες, συζητώ διάφορα παραδείγματα από την κινέζικη Ταϊβάν, το Νησί Πίτκερν, την αποικιακή Αυστραλία και την ύστερη προϊστορική Νέα Ζηλανδία και Χαβάη. Μια νέα ανάλυση των μαρτυριών για το ποσοστό γεννήσεων στο Κεμπέκ δείχνει ότι οι γάλλοι πιονιέροι του 17ου και 18ου αιώνα στην κινητή αγροτική μεθόριο του βορειανατολικού Κεμπέκ αναπαράγονταν με το μάλλον εντυπωσιακό ποσοστό των 9,1 γεννήσεων ανά γυναίκα, σε σύγκριση με το επίσης επιβλητικό ποσοστό των 7,9 γεννήσεων για τις γυναίκες που παρέμεναν στις κωμοπόλεις, στα μετόπισθεν του μεταναστευτικού μετώπου. Οι Ευρωπαίες στην Αυστραλία της δεκαετίας του 1840 υστερούσαν μόνο κατά λίγο, έχοντας κατά μέσο όρο 6,8 γεννήσεις ανά γυναίκα. Όλα αυτά τα παραδείγματα προέρχονται από καταστάσεις όπου ο πληθυσμός των εποίκων βρέθηκε σε ένα εύκρατο τοπίο, που ήταν είτε ακατοίκητο είτε αραιοκατοικημένο από ιθαγενείς λαούς, όπου υπήρχε άφθονη τροφή κι όπου οι απειλές από ασθένειες ήταν μικρές. Οι πιονιέροι σε νέες περιοχές που δεν είχαν ακόμα πυκνοκατοικηθεί ήταν, δυνητικά, σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση ως προς ό,τι αφορά το πέρασμα των γονιδίων τους και των πολιτισμικών τους συνηθειών στις επόμενες γενιές. Οι ιθαγενείς πληθυσμοί δεν ήταν το ίδιο τυχεροί, όπως μπορούμε να δούμε από τον αφανισμό που προκλήθηκε στους πληθυσμούς της εποχής της επαφής σε διάφορα μέρη της Αυστραλίας και της Αμερικής.

Τόσο τυχεροί δεν ήταν ούτε οι μεγάλοι καταχτητικοί στρατοί της μεσαιωνικής εποχής, όπως εκείνοι των, με τουρκική ή γενισέι γλώσσα, Ούννων του Αττίλα ή των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν. Δεν στάθηκαν ικανοί να μετατραπούν σε επιτυχημένους και μόνιμους μετανάστες, ανεξάρτητα με το πόσο μακριά τους οδήγησαν οι καταχτήσεις τους. Υπήρχαν ήδη απλώς πάρα πολλοί ανταγωνιστές στον τόπο, έστω κι αν ο ίδιος ο Τζένγκις Χαν είχε εξαιρετική επιτυχία στο να σπέρνει απογόνους.  Οι ακόλουθοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιμετώπισαν το ίδιο ακριβώς πρόβλημα. Οι πετυχημένοι μετανάστες χρειάζονταν πλεονεκτήματα, δημογραφικά όπως και πολιτισμικά, αν ήθελαν να έχουν καθοδηγητικό ρόλο στην ανθρώπινη βιολογική και πολιτισμική εξέλιξη, κι όχι απλώς μια εφήμερη παρουσία στο φόντο της σκηνής.