Ο Άγγελος της Ιστορίας

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΗΝΑ

Απόστολος Καραστεργίου, Χωρίς Τίτλο (Αποσύνθεση του Εξωτικού #2), ακουαρέλα και γραφίτης σε χαρτί, 60 x 85 εκ. 

ΑΝΤΖΕΛΑ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗ, Αεροπλάστ, εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σελ. 390

«Στο έλεος ενός ακόπαστου ανέμου, ο άγγελος στροβιλιζόταν ανήμπορος, απομακρυσμένος από το παρελθόν που το ’βλεπε να γκρεμίζεται, να σωρεύεται κατά στροφή την καταστροφή»

Το πέμπτο μυθιστόρημα της  Άντζελας Δημητράκη ξεκινά σ’ ένα τρένο που κατευθύνεται στο Πορ' Μπόου, το παραθαλάσσιο χωριό της Καταλονίας όπου –σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή-αυτοκτόνησε  ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Οι ήρωες του βιβλίου, «έκπτωτοι της μελαγχολικής ευρωπαϊκής κοινωνίας», όπως και ο Μπένγιαμιν, τρέχουν για να ξεφύγουν: όχι όμως από αυστηρά καθορισμένους προσωπικούς κόσμους που καταρρέουν, αλλά κάτω από την πίεση της κοινωνικής πραγματικότητας και τους νόμους κίνησης της Ιστορίας. Παρόμοια με τον Άγγελο του Κλέε, που εγκολπώθηκε στη φιλοσοφία του Μπένγιαμιν, στροβιλίζονται εξαιτίας της «ωστικής δύναμης των γεγονότων του παρελθόντος».

Η αφήγηση επιμερίζεται στους πέντε κεντρικούς χαρακτήρες, όλοι τους με διαφορετική προέλευση: Τη Αντιγόνη, alter ego της συγγραφέα, η οποία ασφυκτιά στις «λευκές νύχτες» του Ελσίνκι. Αρνούμενη να συμβιβαστεί με την «κανονικότητα» του ρόλου της μητέρας, εγκαταλείπει τον άντρα της και το παιδί της. Μέσω Αθήνας, όπου προσπαθεί αρχικά να αναλύσει και να ερμηνεύσει την επιλογή της, φεύγει για τη Βαρκελώνη όπου συγκατοικεί με τον Ικέρ, ο οποίος γράφει πυρετωδώς τη διδακτορική διατριβή του στον Μπένγιαμιν. Τα κείμενα μέσα στο κείμενο δεν τελειώνουν εδώ.  Με τον Μπένγιαμιν, και μάλιστα με την πιο μεταφυσική πλευρά της σκέψης του, συνομιλεί και ο υπέρμετρα ιδεαλιστής και αφόρητα αυτοαναφορικός Μαρτί, επίδοξος φυγάδας της εποχής του, που στα μεγαλόπνοα σχέδιά του η ουτοπία εναλλάσσεται με τη δυστοπία. Σύντροφός του είναι η Μέλανι, που καταπιέζεται και φτάνει στα όρια της κατάρρευσης, μέχρι να ξανασηκωθεί και να αναζητήσει τον δρόμο που της ταιριάζει - όπως και η Αντιγόνη: ο δρόμος αυτός είναι η  αλληλεγγύη και η έμπρακτη στράτευση στους κοινωνικούς αγώνες. Η αφήγηση –ορθά- γειώνεται στο τέλος, όπου ο πέμπτος αφηγητής, ο γεννημένος στο Ανατολικό Βερολίνο Κάι, επιχειρεί έναν ψύχραιμο απολογισμό των πεπραγμένων.

Προκειμένου να αναδείξει, όχι απλώς τις διακριτές φωνές των ηρώων της, αλλά τις φυγοκεντρικές, ακόμη και εντροπικές δυνάμες, που συνδιαμορφώνουν αυτές τις «φωνές», η Δημητρακάκη πειραματίζεται με διαφορετικά είδη αφήγησης. Αναλόγως χρησιμοποιεί την «τυπική» πρωτοπρόσωπη αφήγηση (Αντιγόνη), την ημερολογιακή γραφή (Ικέρ), τη δοκιμιακή γραφή (Μαρτί), την επιστολογραφία (Μέλανι), την προσωπική μαρτυρία (Κάι).  Η πολυφωνικότητα, ζητούμενο σύμφωνα με τον Μπαχτίν στη λογοτεχνία που πραγματεύεται το «πολιτικό»,  απαντά και στα προηγούμενα μυθιστορήματά της (π.χ. στο Μανιφέστο της ήττας).  Στο Άεροπλάστ η συγγραφέας δείχνει να κατακτά την τεχνική της: οι αφηγήσεις είναι επάλληλες, εφάπτονται. Η αφήγηση της Αντιγόνης διαχέεται στις υπόλοιπες, χωρίς ωστόσο να διεκδικεί τον ρόλο του παντεπόπτη. Η αφηγηματική ευχέρεια της Δημητρακάκη είναι αξιοζήλευτη. Παρόλα αυτά, δεν ενδίδει στον ναρκισσισμό της μορφής. Καμιά από τις ξεχωριστές αφηγήσεις δεν είναι «φλου». Όλες τους περιστρέφεται γύρω από το θεματικό επίκεντρο του βιβλίου: το πώς οι αλληλεπιδρούν η βάση και το εποικοδόμημα, το πώς δηλαδή οι οικονομικές και παραγωγικές σχέσεις επηρεάζουν τις αντίστοιχες κοινωνικές (φιλικές, γονεϊκές  και ερωτικές, εν προκειμένω) και το αντίστροφο. Τις επιδράσεις αυτές υφίστανται οι ήρωες του βιβλίου, που σε σημεία δείχνουν ανήμποροι ή έστω αμήχανοι να αντιδράσουν απέναντι στις  σαρωτικές αλλαγές που συμβαίνουν στο περιβάλλον τους.  

Το Άεροπλαστ δεν είναι «ένα μυθιστόρημα για την κρίση», αλλά ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται μέσα στις δίνες της κρίσης.  Οι ενδοσκοπήσεις των ηρώων δεν αποπνέουν εγωτισμό ή αυταρέσκεια – μπορεί να λαθεύω, αλλά θαρρώ ότι η Δημητρακάκη θέλει να καταδείξει ότι  και η ψυχανάλυση στη συγχρονία τείνει και αυτή στην αυτοαναφορικότητα.  Το κοινωνικό είναι πανταχού παρόν στις εσωτερικές βουτιές των ηρώων. Οι νόρμες των σχέσεων συμπιέζονται από την πολιτική ορθότητα και τον ολοκληρωτισμό που παράγει η μεταδημοκρατική συνθήκη. Η Δημητρακάκη αντιλαμβάνεται  το μυθιστόρημα και ως σύγχρονη κοινωνιολογία, σε αντιστοιχία με τη λογοτεχνία του Don Dellilo.

Στις συνυποδηλώσεις του κειμένου εντοπίζονται υπόηχα οι άμεσοι προβληματισμοί της συγγραφέα και καθηγήτριας θεωρίας της τέχνης: εν προκειμένω, η τέχνη δεν μπορεί να νοείται ως υπεράνω του κοινωνικοϊδεολογικού πεδίου συγκρούσεων και μετασχηματισμών. Η άνοδος και η πτώση του μεταμοντερνισμού, όχι ως απλού καλλιτεχνικού ρεύματος, αλλά ως «ιδεολογίας του Κέντρου», του «τέλους της Ιστορίας», ήταν εξάλλου το θέμα στη μελέτη της Τέχνη και Παγκοσμιοποίηση – όπου επεξεργάστηκε, μεταξύ άλλων, γόνιμα τον Οριενταλισμό του Edward Said, τον μεταδομισμό και τη μεταποικιακή θεωρία. Απέναντι στη μεταμοντέρνα αποδόμηση (που ούτως ή άλλως έχει φάει τα ψωμιά της), αλλά και απέναντι σε μια ανιστόρητη επιστροφή στον «ρεαλισμό του 19^ου αιώνα» (ούτε σαν φάρσα), η Δημητρακάκη αντιπροτείνει μια «ανασύνταξη της διαλεκτικής ανάμεσα στο προσωπικό και στο κοινωνικό», όπως αυτά ορίζονται στη σύγχρονη βιοπολιτική αρένα.  Μια προσπάθεια «γνωσιακής χαρτογράφησης» των πεδίων που συνθέτουν τη σύγχρονη κοινωνική εμπειρία, όπως υπογραμμίζει ο μαρξιστής θεωρητικός της τέχνης Fredric Jameson. Οι θέσεις αυτές, τις οποίες επεξεργάστηκε η Δημητρακάκη στο προαναφερθέν δοκιμιακό έργο, χωνεύονται καλά στη λογοτεχνία της και ιδιαίτερα στο παρόν μυθιστόρημα. Διαλεκτικά με τους Negri και Heardt (Empire), η Δημητρακάκη θέτει το ερώτημα  ποιες είναι οι νέες υποκειμενικότητες που παράγει η παγκοσμιοποίηση. Προς τα πού στρέφει το βλέμμα του ο Άγγελος της Ιστορίας;

Ο Θανάσης Μήνας είναι ραδιοφωνικός παραγωγός