Εξορία και βία

Μια ερμηνευτική της απόστασης

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

ΤΟΥ ENZO TRAVERSO

Το 1980, ο μαρξιστής ιστορικός από το Τρινιντάντ Σ. Λ. Ρ. Τζέιμς, που σήμερα θεωρείται ένας από τους πατέρες της μεταποικιοκρατίας, βεβαίωνε σε μια συνέντευξη ότι έγινε μαρξιστής χάρι σε δύο βιβλία: την Ιστορία της ρωσικής επανάστασης του Λέον Τρότσκι, που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά που ο Τζέιμς έφτασε στο Λονδίνο, το 1932, και την Παρακμή της Δύσης. Κι αν η αναφορά του πρώτου έργου μοιάζει αυτονόητη, από ένα διανοούμενο που είχε υπάρξει ενεργός τροτσκιστής για δυο δεκαετίες περίπου, η επίκληση του Σπένγκλερ προκαλεί κάποιο σάστισμα, ακόμα μεγαλύτερο από την περίπτωση του Αντόρνο, ο οποίος στο κάτω-κάτω δεν θα μπορούσε να αγνοήσει ένα από τα μεγάλα βιβλία της γερμανικής συντηρητικής διανόησης της εποχής του. Ο Τζέιμς, φυσικά, δεν είχε γοητευτεί από τις πολιτικές ιδέες του Σπένγκλερ: εκείνο που τον τραβούσε στο έργο αυτό ήταν η ριζοσπαστική κριτική του στον νεοτερικό πολιτισμό. Μπόρεσε να τον βοηθήσει να εντάξει τον αγώνα του ενάντια στο ρατσισμό και την αποικιοκρατία σε μια συνολική αμφισβήτηση του δυτικού πολιτισμού.

Το τραύμα που προκάλεσε στον εβραιογερμανικό πνευματικό κόσμο η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία, το 1933, βρήκε το αντίστοιχό του δυο χρόνια αργότερα, για την αφροαμερικάνικη και καραϊβική διανόηση, στον πόλεμο της Αιθιοπίας. Ο Τζέιμς παρουσιάστηκε στην αιθιοπική πρεσβεία του Λονδίνου για να προσφέρει τις υπηρεσίες του και συνέβαλε σε μια ευρύτατη προπαγανδιστική εκστρατεία ενάντια στον αποικιακό πόλεμο του ιταλικού φασισμού. Για μια στιγμή, σκέφτηκε να πάει στην Αφρική για να οργανώσει πράξεις αλληλεγγύης, εξετάζοντας μάλιστα μορφές ντεφετιστικής προπαγάνδας στις τάξεις του ιταλικού στρατού. Στο Λονδίνο, διεύθυνε τους «International African Friends of Ethiopia» και έδωσε λυσσαλέα μάχη στο χώρο της βρετανικής αριστεράς υπέρ του μποϊκοταρίσματος του πολέμου. Η εκστρατεία αυτή δεν είχε σχέση με τον Αντόρνο (τότε υπότροφο στην Οξφόρδη), θυμίζει όμως πολύ την εκστρατεία της Χάνα Άρεντ στις στήλες της εφημερίδας Aufbau, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπέρ της δημιουργίας ενός εβραϊκού στρατού για τον αγώνα εναντίον του ναζισμού.

Το 1938, ο Τζέιμς δημοσίευσε τους Μαύρους Γιακωβίνους, έργο που ανασυνθέτει την ιστορία της πρώτης νικηφόρας εξέγερσης των δούλων ενάντια στην αποικιακή εξουσία. Καθώς μεταφράστηκε γρήγορα σε πολλές γλώσσες, αυτή η μελέτη για την αϊτινή επανάσταση του 1791-1803 του εξασφάλισε κάποια διασημότητα και στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Ο ίδιος συνόψισε ως εξής τη γένεση αυτού του βιβλίου, για το οποίο εργάστηκε μια χρονιά στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού: «Αποφάσισα να γράψω ένα βιβλίο στο οποίοι οι Αφρικανοί –ή οι απόγονοί τους στο Νέο Κόσμο– αντί ν’ αποτελούν μόνιμα το αντικείμενο της εκμετάλλευσης και το θύμα της αγριότητας άλλων λαών, θα άρχιζαν να δρουν σε μεγάλη κλίμακα και να διαμορφώνουν οι ίδιοι το πεπρωμένο τους». Όπως και η Μαύρη ανοικοδόμηση [Black Reconstruction], το κλασικό έργο του Γ. Ε. Μπ. Ντουμπόις που είχε κυκλοφορήσει δυο χρόνια νωρίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, το βιβλίο του Τζέιμς ανέλυε τη δουλεία σαν ένα από τα κύρια γνωρίσματα του νεοτερικού πολιτισμού κι έβλεπε την επανάσταση του Τουσέν Λουβερτύρ σαν τον πρώτο σταθμό στην εξέγερση των αποικισμένων που έμελλε να σημαδέψει την ιστορία του 20ού αιώνα. Το 1938, το να ανακαλεί κανείς «την καταναγκαστική εργασία στα ορυχεία, τους φόνους, τους βιασμούς, τα εκπαιδευμένα σκυλιά, τις άγνωστες αρρώστιες και την τεχνητή πείνα [...], τις προδιαγραφές ενός ανώτερου πολιτισμού [που] συρρίκνωσαν τον αυτόχθονα πληθυσμό από κατ’ εκτίμηση μισό, ή ίσως ένα, εκατομμύριο σε 60.000 μέσα σε μια δεκαπενταετία», σήμαινε αναπόφευκτα μια σύνδεση ανάμεσα στην αποικιοκρατική βία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του φασισμού.

Το 1951, τη χρονιά που κυκλοφόρησαν Οι ρίζες του ολοκληρωτισμού, η Χάνα Άρεντ απόχτησε την αμερικάνικη υπηκοότητα. Την ίδια στιγμή που κέρδισε τη φήμη χάρι στο βιβλίο αυτό, έπαψε επίσης να είναι άπατρις και εξόριστη. Την επόμενη χρονιά, το 1952, ο Τζέιμς φυλακίστηκε στο Έλις Άιλαντ σαν «ανεπιθύμητος ξένος» (undesirable alien). Οι προσπάθειές του για απόχτηση υπηκοότητας, μετά το δεύτερο γάμο του, είχαν αποτύχει. Όντας γόνιμος μαρξιστής συγγραφέας και αντιαποικιακός αγωνιστής, δεν είχε θέση στην Αμερική του γερουσιαστή Μακάρθι. «Ήμουν ένας ξένος χωρίς άδεια μόνιμης παραμονής. Δεν είχα δικαιώματα», θα γράψει αργότερα. Μετά από αρκετούς μήνες εγκλεισμού, απελάθηκε τελικά στη Μεγάλη Βρετανία.